99وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتّى یَکُونُوا مُؤَْمِنینَ

100وَ ما کانَ لِنَفْس أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لایَعْقِلُونَ

ترجمه:

99 ـ و اگر پروردگار تو مى خواست، تمام کسانى که روى زمین هستند، همگى (به اجبار) ایمان مى آوردند; آیا تو مى خواهى مردم را مجبور سازى که ایمان بیاورند؟! (ایمان اجبارى چه سودى دارد)؟!

100 ـ (اما) هیچ کس نمى تواند ایمان بیاورد، جز به فرمان خدا (و توفیق و یارى و هدایت او)! و پلیدى (کفر و گناه) را بر کسانى قرار مى دهد که نمى اندیشند.

تفسیر:

ایمان اجبارى بیهوده است

در آیات گذشته خواندیم: ایمان اضطرارى به هیچ دردى نمى خورد; به همین جهت، در نخستین آیه مورد بحث مى فرماید: «اگر پروردگار تو اراده مى کرد، همه مردم روى زمین ایمان مى آوردند» (وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمیعاً). َ

بنابراین، از ایمان نیاوردن گروهى از آنان دلگیر و ناراحت مباش، این لازمه اصل آزادى اراده و اختیار است، که گروهى مؤمن، و گروهى بى ایمان خواهند بود، «با این حال، آیا تو مى خواهى مردم را مجبور سازى که ایمان بیاورند»
(أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النّاسَ حَتّى یَکُونُوا مُؤْمِنینَ).

این آیه، بار دیگر تهمت ناروائى را که دشمنان اسلام کراراً گفته و مى گویند با صراحت نفى مى کند، آنها مى گویند: اسلام آئین شمشیر است، و از طریق زور و اجبار بر مردم جهان تحمیل شده است.

آیه مورد بحث مانند بسیارى از آیات دیگر قرآن مى گوید: ایمان اجبارى بى ارزش است، و اصولاً دین و ایمان چیزى است که از درون جان برخیزد، نه از برون، و به وسیله شمشیر، و مخصوصاً پیامبر(صلى الله علیه وآله) را از اکراه و اجبار مردم بر ایمان و اسلام بر حذر مى دارد.

* * *

در عین حال در آیه بعد، این حقیقت را یادآور مى شود: درست است که انسان ها مختار و آزادند، «ولى باز اگر لطف الهى و فرمان پروردگار شامل حال آنها نشود، هیچ کس ایمان نمى آورد» (وَ ما کانَ لِنَفْس أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ).

لذا آنها که در مسیر جهل و عدم تعقل گام بگذارند، و حاضر به استفاده از سرمایه فکر و خرد خویش نباشند، «خداوند رجس و پلیدى را بر آنها مى نهد» (وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لایَعْقِلُونَ).

آن چنان که موفق به ایمان نخواهند شد.

* * *

نکته ها:

1 ـ ممکن است در بدو نظر چنین تصور شود که: آیه اول و دوم با هم منافات دارند; زیرا آیه نخست مى گوید: خداوند کسى را به ایمان اجبار نمى کند، در حالى که آیه دوم مى گوید: تا فرمان و اراده پروردگار نباشد، کسى ایمان نمى آورد.

ولى، با توجه به یک نکته این منافات ظاهرى و ابتدائى بر طرف مى شود، و آن این که: ما عقیده داریم نه «جبر» صحیح است و نه «تفویض»، و واگذارى مطلق.

یعنى: نه چنان است که مردم در اعمال خود مجبور و بى اختیار باشند، و نه چنان است که به تمام معنى به حال خود واگذار شده باشند، بلکه در عین آزادى اراده، باز نیاز به امداد الهى دارند; زیرا این آزادى اراده را خدا به آنها مى دهد، عقل و خرد و وجدان پاک از مواهب او است، ارشاد پیامبران و هدایت کتب آسمانى نیز از ناحیه او مى باشد.

بنابراین، در عین آزادى اراده، باز هم سرچشمه این موهبت و آنچه محصول آن است، از ناحیه خدا است (دقت کنید).

* * *

2 ـ آخرین جمله آیه اخیر، یعنى «وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لایَعْقِلُونَ»، هرگز نباید به معنى جبر تفسیر شود; چرا که جمله «لایَعْقِلُونَ»، دلیل بر اختیار آنها است، یعنى نخست افراد از تعقل، تفکر و اندیشه سر باز مى زنند، و سرانجام به این مجازات گرفتار مى شوند که، «رجس» و پلیدى شک و تردید، و تاریکدلى، و بینش نادرست، بر آنها چیره مى شود، تا آنجا که توانائى ایمان از آنها سلب مى گردد.

اما باید توجه داشت، مقدمات آن را خودشان فراهم کرده اند، در واقع در چنین مواردى اذن و فرمان الهى براى ایمان وجود ندارد.