أَمَّا اللَّیْلُ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ، تَالِینَ لاَِجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلاً. یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ یَسْتَثِیرُونَ بِهِ دَوَاءَ دَائِهِمْ. فَإِذَا مَرُّوا بِآیَة فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً، وَ تَطَلَّعَتْ نُفُوسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً، وَ ظَنُّوا أَنَّها نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ. وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَة فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ، وَ ظَنُّوا أَنَّ زَفِیرَ جَهَنَّمَ وَ شَهِیقَهَا فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ، فَهُمْ حَانُونَ عَلَى أَوْسَاطِهِمْ، مُفْتَرِشُونَ لِجِبَاهِهِمْ وَ أَکُفِّهِمْ وَ رُکَبِهِمْ، وَ أَطْرَافِ أَقْدَامِهِمْ، یَطْلُبُونَ إِلَى اللّهِ تَعَالَى فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ.
اما شب هنگام بر پاى خود (به نماز) مى ايستند و آيات قرآن را شمرده و با تدبر مى خوانند، به وسيله آن، جان خويش را محزون مى سازند و داروى درد خود را از آن مى طلبند. هنگامى که به آيه اى مى رسند که در آن، تشويق است (تشويق به پاداشهاى بزرگ الهى در برابر ايمان و عمل صالح) با اشتياق فراوان بر آن تکيه مى کنند و چشم جانشان با علاقه بسيار در آن خيره مى شود و گويى آن بشارت را در برابر چشم خود مى بينند و هنگامى که به آيه اى مى رسند که بيم و انذار در آن است (انذار در برابر گناهان) گوشهاى دل خويش را براى شنيدن آن باز مى کنند و گويى فريادها و ناله هاى زبانه هاى آتش دوزخ در درون گوششان طنين انداز است! آنها قامت خود را در پيشگاه خدا خم مى کنند (و به رکوع مى روند) و پيشانى و کف دست ها و سر زانوها و نوک انگشتان پا را (به هنگام سجده) بر زمين مى گسترانند و آزادى خويش را از پيشگاه خداوند متعال درخواست مى کنند.
شرح و تفسیر
برنامه شبانه پرهیزکاران
امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه به ذکر برنامه شبانه پرهیزکاران مى پردازد و انگشت بر جزئیات آن مى نهد و راه را براى پیمودن جهت همگان هموار مى سازد و مى فرماید : «اما در شب بر پاى خود (به نماز) مى ایستند و آیات قرآن را شمرده و با تدبر تلاوت مى کنند. به وسیله آن، جان خویش را محزون مى سازند و داروى درد خود را از آن مى طلبند»; (أَمَّا اللَّیْلُ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ، تَالِینَ لاَِجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلاً. یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ یَسْتَثِیرُونَ(1) بِهِ دَوَاءَ دَائِهِمْ).
این جمله ممکن است اشاره به تلاوت قرآن در نماز شب باشد، زیرا قرآن را در حال قیام و بعد از سوره حمد نماز مى خوانند و نیز ممکن است این دو جداى از هم باشد; یعنى به هنگام شب هم به نماز بر مى خیزند و هم تلاوت قرآن دارند.
شایان ذکر است که امام روش قرآن خواندن پرهیزکاران را در عبارت کوتاه و پرمعنایى بیان کرده است ; اوّلا قرآن را به صورت «ترتیل» مى خوانند و معناى «ترتیل» شمرده خواندن و تأمل در مفاهیم آیات است. افزون بر این مى فرماید: آنها خود را کاملا مخاطب قرآن مى دانند، از بشارات قرآن، شاد و از انذارهاى قرآن در اندوه فرو مى روند و داروى همه دردهاى اخلاقى و معنوى خود را در جاى جاى آیات قرآن جستجو مى کنند که هم طبیب است و هم داروساز.
سپس در تشریح این معنا مى فرماید : «هنگامى که به آیه اى مى رسند که در آ ن تشویق است (تشویق به پاداش هاى بزرگ الهى در برابر ایمان و عمل صالح) با اشتیاق فراوان بر آن تکیه مى کنند و چشم جانشان با علاقه بسیار در آن خیره مى شود و گویى آن بشارت را در برابر چشم خود مى بینند»; (فَإِذَا مَرُّوا بِآیَة فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً، وَ تَطَلَّعَتْ(2) نُفُوسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً، وَ ظَنُّوا أَنَّها نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ).
آرى! آنها قرآن را سرسرى نمى خوانند و همان گونه که در بالا گفته شد خود را مخاطبان واقعى آن مى دانند; بشارت هاى الهى آتش شوق را در دل هاى آنها شعلهور مى سازد و آنچه را در آخرت است در این دنیا با چشم دل مى بینند و همین امر انگیزه آنها در برنامه «سیر الى الله» است.
«و نیز هنگامى که به آیه اى مى رساند که بیم و انذار در آن است (انذار در برابر گناهان) گوش هاى دل خویش را براى شنیدن آن باز مى کنند و گویى فریادها و ناله هاى زبانه هاى آتش دوزخ در درون گوششان طنین انداز است»; (وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَة فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ، وَ ظَنُّوا أَنَّ زَفِیرَ(3) جَهَنَّمَ وَ شَهِیقَهَا فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ).
آرى ایمان آنها به مرحله شهود رسیده و حقایق عالم غیب و جهان آخرت را با چشم مى بینند و با همه وجودشان لمس مى کنند و هر گاه خواندن آیات قرآن بدین گونه باشد بهترین وسیله تربیت انسانهاست.
در یکى از سخنان مولا آمده است : «ألا لا خَیْرَ فى قِراءَة لَیْسَ فیها تَدَبُّرٌ ألا لا خَیْرَ فى عِبادَة لَیْسَ فِیها تَفَقُّهٌ ; آگاه باشید تلاوتى که در آن تدبّر نیست منشأ خیر و برکتى نیست و عبادتى که در آن فهم و آگاهى نباشد، خیرى ندارد».(4)
در حدیث دیگرى از امام سجاد(علیه السلام) آمده است : «آیاتُ الْقُرْآنِ خَزائِنُ فَکُلَّما فُتِحَتْ خَزینَةٌ یَنْبَغى لَکَ اَنْ تَنْظُرَ ما فیها; آیات قرآن گنجینه هاى الهى است هر گاه گنجینه اى گشوده شود، سزاوار است با دقّت در آن نظرافکنى (و از گوهرهاى گرانبهایش بهره گیرى)».(5)
از آنجا که امام(علیه السلام) در جمله هاى قبل کیفیّت نماز پرهیزکاران را در حال قیام بیان فرمود که با تلاوت آیات قرآن و توأم با خضوع و خشوع و تدبّر و حضور قلب همراه است، در جمله هاى بعد به بیان دو رکن دیگر; یعنى رکوع و سجود مى پردازد و مى فرماید: «آنها قامت خود را در پیشگاه خدا خم مى کنند (و به رکوع مى روند) و پیشانى و کف دستها و سر زانوها و نوک انگشتان پا را (به هنگام سجده) بر زمین مى گسترانند و آزادى خویش را از پیشگاه خداوند متعال درخواست مى کنند»; (فَهُمْ حَانُونَ(6) عَلَى أَوْسَاطِهِمْ(7)، مُفْتَرِشُونَ لِجِبَاهِهِمْ(8) وَ أَکُفِّهِمْ وَ رُکَبِهِمْ، وَ أَطْرَافِ(9) أَقْدَامِهِمْ، یَطْلُبُونَ إِلَى اللّهِ تَعَالَى فِی فَکَاکِ(10) رِقَابِهِمْ).
تعبیراتى که امام(علیه السلام) درباره رکوع و سجود بیان فرموده، تعبیرات زیبا و جالبى است که انسان را به عمق این عبادات آشناتر مى سازد; خم شدن در پیشگاه خدا و فرش کردن پیشانى و دست و پاها بر زمین در برابر عظمت او با توجه و حضور قلب، دنیایى از معنویت را به همراه دارد و جالب این که هدف نهایى آن را آزادسازى گردنها از زنجیر اسارت بیان فرموده است; آیا تنها آزاد ساختن از اسارت در چنگال آتش دوزخ است یا آزادسازى از هر گونه اسارت در چنگال هواى نفس و شیطان و انسانهاى شیطان صفت؟ تعبیر امام، مطلق است و همه را شامل مى شود، هر چند در دعاها یا روایات، کراراً دیده شده که بعد از «فِکاکَ رَقَبَة» واژه «مِنَ النّارِ» ذکر مى شود.
آرى! آزادى انسان تنها در بندگى خداست، هم در دنیا و هم در آخرت و ناپرهیزکاران اسیر چنگال هوا و هوس و شیطان و مال و ثروت و مقام و شهوت اند.
آنچه امام(علیه السلام) در این فراز درباره پرهیزگاران بیان فرموده در واقع برگرفته از صفاتى است که قرآن مجید در بخش آخر سوره فرقان درباره «عباد الرحمان» بیان کرده است. آنجا که مى فرماید : «(وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِیَاماً * وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا کَانَ غَرَاماً); کسانى که شبانگاه براى پروردگارشان سجده و قیام مى کنند و کسانى که مى گویند، پروردگارا! عذاب جهنّم را از ما برطرف گردان که عذابش سخت و پر دوام است».(11)
1. «يستثيرون» از ريشه «ثور» بر وزن «غور» و «ثوران» بر وزن «فوران» در اصل به معناى به هيجان آمدن و «استثارة» به معناى به هيجان درآوردن است و در جمله بالا به معناى جستجوگرى در آيات قرآن براى يافتن داروى بيماريهاى اخلاقى و معنوى است. 2. «تطلعت» از طلوع گرفته شده و «تطلع» به معناى سرکشيدن براى يافتن چيزى است. 3. «زفير» و «شهيق» : «زفير» در اصل به معناى بازدم (بيرون فرستادن نفس) و «شهيق» به معناى دَم (فرو بردن نفس) است; ولى بعضى گفته اند: «زفير»، بيرون فرستادن نفس توأم با فرياد کشيدن و «شهيق» فرو بردن نفس توأم با ناله است. 4. بحارالانوار، جلد 92، صفحه 211 . 5. الکافى، جلد 2، کتاب فضل القرآن، باب فى قرائته، حديث 2 . 6. «حانون» از ريشه «حنو» به معناى پيچيدن و دو لا کردن چيزى است، بنابراين «حانون» جمع «حانى» به معناى کسى است که کمر خود را خم مى کند. ماده انحنا از همين ريشه گرفته شده است. 7. «اوساط» جمع «وسط» در اينجا به معناى کمر است. 8. «جباه» جمع «جبهه» يعنى پيشانى. 9. «اطراف» جمع «طرف» به معناى کرانه و نوک هر چيزى را مى گويند و در اينجا، يعنى نوک انگشتان که در موقع سجده بر زمين مى گذارند. 10. «فکاک» و «فک» به معناى رها ساختن و آزاد نمودن و جدا کردن است. 11. فرقان، آيه 64 و 65.
