شرح آیات 58 و 59 سوره مبارکه بقره

58- وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَٰذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ ۚ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ

59- فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِّنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ

58- و (یاد کنید) زمانى را که گفتیم: «در این شهر[= بیت المقدس ]وارد شوید; و از نعمتهاى فراوان آن، از هرجا مى خواهید بخورید; و از در (معبد بیت المقدس) با خضوع وارد گردید; و بگویید: «خداوندا! گناهان ما را بریز.» تا خطاهاى شما را ببخشیم; و به نیکوکاران پاداش بیشترى خواهیم داد».

59- امّا افراد ستمکار، این سخن را به غیر آنچه به آنها گفته شده بود، (به صورتى استهزاآمیز) تغییر دادند; لذا بر ستمکاران، در برابر این نافرمانى،عذابى از آسمان فرستادیم.

لجاجت شدید بنى اسرائیل

در اینجا به فراز دیگرى از زندگى بنى اسرائیل برخورد مى کنیم که مربوط به ورودشان در سرزمین مقدس است.

آیه نخست، مى گوید: «به خاطر بیاورید زمانى را که به آنها گفتیم: داخل این قریه (یعنى سرزمین قدس) شوید» (وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ).

«قریه» گر چه در زبان روزمره ما به معنى «روستا» است، ولى در قرآن و لغت عرب به معنى هر محلى است که مردم در آن جمع مى شوند، خواه شهرهاى بزرگ باشد، یا روستاها، و منظور در اینجا بیت المقدس و اراضى قدس است.

آنگاه اضافه مى کند: «از نعمت هاى آن به طور فراوان، از هر جا هر چه مى خواهید بخورید» (فَکُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً).

و از «در (بیت المقدس) با خضوع و تواضع وارد شوید» (وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً).

«و بگوئید: خداوندا گناهان ما را بریز» (وَ قُولُوا حِطَّةٌ).

«تا خطاهاى شما را ببخشیم» (نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ).

باید توجه داشت: «حِطَّه» از نظر لغت، به معنى ریزش و پائین آوردن است، و در اینجا معنى آن این است: «خدایا از تو تقاضاى ریزش گناهان خود را داریم».

خداوند به آنها دستور داد براى توبه از گناهانشان این جمله را از صمیم قلب بر زبان جارى سازند، و به آنها وعده داد: در صورت عمل به این دستور، از خطاهاى آنها صرف نظر خواهد شد، و شاید به همین مناسبت یکى از درهاى بیت المقدس را «باب حطّه» نامگذارى کرده اند،(1) چنان که «ابو حیان اندلسى» مى گوید: منظور از «باب» در آیه فوق یکى از باب هاى بیت المقدس است که معروف به «باب حطّه» است.(2)

در پایان اضافه مى کند: «براى افراد پاک و نیکوکار، علاوه بر مغفرت و بخشش گناهان، اجر دیگرى نیز اضافه خواهیم داد» (وَ سَنَزیدُ الْمُحْسِنینَ).

* * *

به هر حال، خداوند به آنها دستور داد براى توبه از گناهانشان ضمن خضوع در پیشگاه خداوند، این جمله را که دلیل بر توبه و تقاضاى عفو بود از صمیم دل بر زبان جارى سازند و به آنها وعده داد: در صورت عمل به این دستور گناهانشان را خواهد بخشید، و حتى به افراد پاک و نیکوکارشان علاوه بر بخشش گناهان اجر دیگرى خواهد داد.

ولى چنان که مى دانیم، و از لجاجت و سرسختى بنى اسرائیل اطلاع داریم، عده اى از آنها حتى از گفتن این جمله نیز امتناع کردند و به جاى آن کلمه نامناسبى به طور استهزاء گفتند، لذا قرآن مى گوید:

«اما آنها که ستم کرده بودند این سخن را به غیر آنچه به آنها گفته شده بود تغییر دادند» (فَبَدَّلَ الَّذینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیْرَ الَّذی قیلَ لَهُمْ).

«ما نیز بر این ستمگران به خاطر فسق و گناهشان، عذابى از آسمان فرو فرستادیم» (فَأَنْزَلْنا عَلَى الَّذینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ).

واژه «رِجز» چنان که «راغب» در «مفردات» مى گوید: در اصل به معنى اضطراب، انحراف و بى نظمى است، مخصوصاً این تعبیر در مورد شتر به هنگامى که گام هاى خود را نزدیک به هم و نامنظم ـ به خاطر ضعف و ناتوانى ـ بر مى دارد به کار برده مى شود.

مفسر بزرگ «طبرسى» در «مجمع البیان» مى گوید: «رِجز» در لغت اهل حجاز به معنى عذاب است، و حدیثى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل مى کند که در مورد طاعون فرمود: إِنَّهُ رِجْزٌ عُذِّبَ بِهِ بَعْضُ الأُمَمِ قَبْلَکُمْ: «آن یک نوع عذاب است که بعضى از امت هاى پیشین به وسیله آن معذب شدند».(3)-(4)

و از اینجا روشن مى شود، چرا در بعضى از روایات، «رِجز» در آیه مورد بحث به یک نوع «طاعون» تفسیر شده که به سرعت در میان بنى اسرائیل شیوع یافت و عده اى را از میان برد.(5)

ممکن است گفته شود: بیمارى طاعون چیزى نیست که از آسمان فرود آید ولى این تعبیر، ممکن است به خاطر آن باشد که عامل انتقال میکرب طاعون در میان بنى اسرائیل گرد و غبارهاى آلوده اى بوده است که به فرمان خدا با وزش باد در میان آنها، پخش گردید.

عجیب این که: یکى از عوارض دردناک طاعون آن است که مبتلایان به آن گرفتار اضطراب و بى نظمى در سخن و در راه رفتن مى شوند که با معنى ریشه اى کلمه «رِجز» نیز کاملاً متناسب است.

این نکته نیز شایان توجه است که قرآن در آیه فوق به جاى «فَأَنْزَلْنا عَلَیْهِم» مى گوید «فَأَنْزَلْنا عَلَى الَّذینَ ظَلَمُوا» تا روشن گردد این عذاب و مجازات الهى تنها دامان «ستمگران» بنى اسرائیل را گرفت و هرگز خشک و تَر با هم نسوختند.

علاوه بر این، در پایان آیه جمله «بِما کانُوا یَفْسُقُونَ» را ذکر مى کند تا آن هم تأکید بیشترى بر این موضوع باشد، که ظلم و فسقشان علت مجازاتشان گردید.

با توجه به این که تعبیرات جمله مزبور، نشان مى دهد: آنها بر این اعمال سوء اصرار داشتند و آن را ادامه مى دادند، معلوم مى شود هنگامى که گناه به صورت یک عادت و حالت در جامعه متمرکز گردید، احتمال نزول عذاب الهى در آن هنگام بسیار است.

* * *

1 ـ تفسیر «ابن کثیر»، جلد 1، صفحه 102، ذیل آیه مورد بحث (دار المعرفة) ـ «جامع البیان»، جلد 1، صفحه 427، ذیل آیه مورد بحث (دار الفکر).

2 ـ بنا به نقل تفسیر «الکاشف»، جلد 1، صفحه 109، در ذیل همین آیه (دار العلم للملایین، چاپ سوم، بیروت) ـ «البحر المحیط»، جلد 1، صفحه 350، ذیل آیه مورد بحث.

3 ـ درباره معنى «رِجز» در (جلد ششم تفسیر «نمونه»، صفحه 325) ذیل آیه 134 سوره «اعراف» نیز بحث کرده ایم.

4 ـ «صحیح مسلم»، جلد 7، صفحه 28، باب الطاعون و الطیرة، و الکهانة و نحوها (انتشارات دار الفکر بیروت) ـ « سنن کبرى بیهقى»، جلد 7، صفحه 217 (انتشارات دار الفکر بیروت) ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه.

5 ـ «بحار الانوار»، جلد 9، صفحه 185، و جلد 13، صفحه 184.

.............................

تفسیر نمونه