شرح آیات 63 و 64 سوره مبارکه بقره

63- وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

64- ثُمَّ تَوَلَّيْتُم مِّن بَعْدِ ذَٰلِكَ ۖ فَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنتُم مِّنَ الْخَاسِرِينَ

63- و (به یاد آورید) زمانى را که از شما پیمان گرفتیم; و کوه طور را به فرازتان برافراشتیم; (و گفتیم:) «آنچه را (از آیات و فرمان ها) به شما داده ایم،با قدرت بگیرید; و آنچه را در آن است به یاد داشته باشید (و به آن عمل کنید); تا پرهیزگار شوید».

64- به طور قطع از حال کسانى از شما، که در روز شنبه نافرمانى و گناه کردند، آگاه شده اید; ما به آنها گفتیم: «به صورت بوزینه هایى طرد شده درآیید!»

آیات خدا را با قوت بگیرید!

در این آیات به مسأله پیمان گرفتن از بنى اسرائیل، براى عمل به محتویات تورات و سپس تخلف آنها از این پیمان اشاره شده است:

نخست مى گوید: «به خاطر بیاورید زمانى را که از شما پیمان گرفتیم» (وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَکُمْ).

«و طور را بالاى سر شما قرار دادیم» (وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ).

و گفتیم: «آنچه را از آیات الهى به شما داده ایم با قدرت و قوت بگیرید» (خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّة).

«و آنچه را در آن است دقیقاً به خاطر داشته باشید (و به آن عمل کنید) تا پرهیزکار شوید» (وَ اذْکُرُوا ما فیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).

* * *

ولى شما پیمان خود را به دست فراموشى سپردید «و بعد از این ماجرا، رویگردان شدید» (ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ).

«و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، از زیانکاران بودید» (فَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَالْخاسِرینَ).

* * *

نکته ها:

1 ـ منظور از پیمان

در اینجا همان است که در آیه 40 همین سوره آمده، و در آیات 83 و 84 نیز خواهد آمد، مواد این پیمان عبارت بود از: توحید پروردگار نیکى به پدر و مادر و بستگان و یتیمان و مستمندان، گفتار نیک، بر پا داشتن نماز، اداء زکات و پرهیز از خونریزى، که در «تورات» نیز بیان شده است.

از آیه 12 سوره «مائده» نیز استفاده مى شود که خدا از یهود پیمان گرفت به همه پیامبران الهى ایمان داشته باشند، از آنان پشتیبانى کنند، و در راه خدا صدقه و انفاق نمایند، و در ذیل همان آیه براى آنها تضمین مى کند که اگر به این پیمان عمل کنند، اهل بهشت خواهند بود.

* * *

2 ـ چگونه کوه بالاى سر بنى اسرائیل قرار گرفت؟

مفسر بزرگ اسلام مرحوم «طبرسى» از قول «ابو زید» چنین نقل مى کند:

«هنگامى که موسى(علیه السلام) از کوه طور باز گشت و تورات را با خود آورد، به قوم خویش اعلام کرد کتاب آسمانى آورده ام که حاوى دستورات دینى و حلال و حرام است، دستوراتى که خداوند برنامه کار شما قرار داده، آن را بگیرید و به احکام آن عمل کنید.

یهود به بهانه این که تکالیف مشکلى براى آنان آورده، بناى نافرمانى و سرکشى را گذاشتند، خدا هم فرشتگان را مأمور کرد، تا قطعه عظیمى از کوه طور را بالاى سر آنها قرار دهند.

در این هنگام موسى(علیه السلام) اعلام کرد چنان چه پیمان ببندید، به دستورات خدا عمل کنید و از سرکشى و تمرد توبه نمائید، این عذاب و کیفر از شما بر طرف مى شود و گرنه همه هلاک خواهید شد.

آنها تسلیم شدند، تورات را پذیرا گشتند و براى خدا سجده نمودند، در حالى که هر لحظه انتظار سقوط کوه بر سر خود را مى کشیدند، ولى به برکت توبه، سر انجام این عذاب الهى از آنها دفع شد».(1)

همین مضمون در آیه 93 «بقره» و 154 «نساء» و 171 «اعراف» با مختصر تفاوتى آمده است.

یادآورى این نکته در اینجا نیز ضرورى است که در چگونگى قرار گرفتن کوه بالاى سر بنى اسرائیل، جمعى از مفسران معتقدند به فرمان خداوند، طور از جا کنده شد و همچون سایبانى بر سر آنها قرار گرفت.(2)

در حالى که بعضى دیگر مى گویند: زلزله شدیدى در کوه واقع شد و چنان کوه به لرزه درآمد که افرادى که پائین کوه بودند، سایه قسمت هاى بالاى آن را بر سر خود مشاهده کردند و احتمال مى دادند هر لحظه ممکن است بر سر آنها فرود آید، ولى به لطف الهى زلزله آرام و کوه به جاى خود قرار گرفت.(3)

این احتمال نیز وجود دارد که قطعه عظیمى از کوه به فرمان خدا بر اثر زلزله و صاعقه شدید از جا کنده شد، و از بالاى سر آنها گذشت به طورى که چند لحظه، آن را بر فراز سر خود دیدند و تصور کردند بر آنها فرو خواهد افتاد.

* * *

3 ـ پیمان اجبارى چه سودى دارد؟

بعضى در پاسخ این سؤال گفته اند: قرار گرفتن کوه بر سر آنها جنبه «ارهاب» و ترسانیدن داشته نه اجبار، و گرنه پیمان اجبارى ارزشى ندارد.

ولى صحیح تر این است که گفته شود: هیچ مانعى ندارد افراد متمرد و سرکش را با تهدید به مجازات در برابر حق تسلیم کنند، این تهدید و فشار که جنبه موقتى دارد، غرور آنها را در هم مى شکند، آنها را وادار به اندیشه و تفکر صحیح، و در ادامه راه با اراده و اختیار به وظائف خویش عمل مى کنند.

و به هر حال، این پیمان، بیشتر مربوط به جنبه هاى عملى آن بوده است و گرنه اعتقاد را نمى توان با اکراه تغییر داد.

* * *

4 ـ «کوه طور»

در این که منظور از «طور» در اینجا اسم جنس به معنى مطلق «کوه» است و یا کوه معینى؟ دو تفسیر وجود دارد:

بعضى گفته اند: طور اشاره به همان کوه معروفى است که محل وحى بر موسى(علیه السلام) بوده است.

در حالى که بعضى دیگر احتمال داده اند: طور در اینجا به همان معنى لغوى آن است، همان چیزى که در آیه 171 سوره «اعراف» از آن تعبیر به «جبل» شده است (وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُم).(4)

* * *

5 ـ در تفسیر جمله «خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّة» از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل شده: از آن حضرت پرسیدند: أَ قُوَّةٌ فِى الأَبْدانِ أَوْ قُوَّةٌ فِى الْقَلْبِ: «آیا منظور از گرفتن آیات الهى با قوت و قدرت، قوت جسمانى است یا معنوى و روحانى»؟

امام در پاسخ فرمود: فِیْهِما جَمِیْعاً: «هم با قدرت جسمانى و هم روحانى هر دو».(5)

و این دستورى است براى همه پیروان ادیان آسمانى در هر عصر و زمان که براى حفظ این تعلیمات و اجراى آنها باید هم به نیروهاى مادى مجهز باشند و هم قواى معنوى.

1 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 13، صفحه 200 ـ مشابه این حدیث در «بحار الانوار» نیز آمده است: «بحار الانوار»، جلد 13، صفحات 208 و 237.

2 ـ «مجمع البیان» و جمعى از تفاسیر دیگر (ذیل آیه 171، اعراف) ـ تفسیر «نور الثقلین»، جلد 2،
صفحه 91 (مؤسسه اسماعیلیان) ـ تفسیر «التبیان»، جلد 1، صفحه 286، ذیل آیه مورد بحث، و جلد 5، صفحه 24، ذیل آیه 171 سوره «اعراف» (مکتبة الاعلام الاسلامى).

3 ـ «المنار»، ذیل آیه مورد بحث.

4 ـ تفسیر «ابوالفتوح رازى» و تفسیر «کبیر فخر رازى»، ذیل آیه مورد بحث.

5 ـ «محاسن برقى»، جلد 1، صفحه 261، باب النیّة (دار الکتب الاسلامیة) ـ «وسائل الشیعه»، جلد 1، صفحه 52، حدیث 104 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 13، صفحه 226، و جلد 67، صفحه 50 (با اندکى تفاوت).

................

تفسیر نمونه