شرح آیه 115 سوره مبارکه بقره

115- وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

115- مشرق و مغرب، از آن خداست! پس به هر سو رو کنید، رو به خدا کرده اید. خداوند داراى قدرت وسیع و (به همه چیز) داناست.

در شأن نزول آیه روایات مختلفى نقل شده است:

«ابن عباس» مى گوید: این آیه مربوط به تغییر قبله است، هنگامى که قبله مسلمانان از «بیت المقدس» به «کعبه» تغییر یافت، یهود در مقام انکار بر آمدند و به مسلمانان ایراد کردند که مگر مى شود قبله را تغییر داد؟(1)

آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد که شرق و غرب جهان از آن خدا است.

در روایت دیگرى مى خوانیم: این آیه در مورد نماز مستحبى نازل شده است که هر گاه انسان سوار بر مرکب باشد به هر سو که برود (هر چند پشت به قبله باشد) مى تواند نماز مستحبى بخواند.(2)

بعضى دیگر از «جابر» نقل کرده اند پیامبر(صلى الله علیه وآله) گروهى از مسلمانان را به یکى از میدان هاى جنگ فرستاد، شب هنگام که تاریکى همه جا را فرا گرفت نتوانستند قبله را بشناسند و هر گروهى به سوئى نماز خواندند، هنگام طلوع آفتاب دیدند همگى به غیر جانب قبله نماز گزارده اند، از پیامبر(صلى الله علیه وآله)سؤال کردند، آیه فوق نازل شد و به آنها اعلام کرد نمازهایشان در چنین حالتى صحیح بوده(3)(البته این حکم شرائطى دارد که در کتب فقهى آمده است).

هیچ مانعى ندارد که همه شأن نزول هاى فوق براى آیه ثابت باشد، و آیه هم ناظر به مسأله تغییر قبله باشد، هم خواندن نماز نافله بر مرکب، و هم نماز واجب به هنگام نشناختن قبله.

از این گذشته اصولاً هیچ آیه اى اختصاص به شأن نزول خود ندارد، و مفهوم آن باید به صورت یک حکم کلى در نظر گرفته شود واى بسا از آن احکام گوناگونى استفاده شود.

* * *

تفسیر:

به هر سو رو کنید خدا آنجا است!

در آیه گذشته، سخن از ستمگرانى بود که مانع از ذکر الهى در مساجد مى شدند، و در تخریب آن مى کوشیدند، آیه مورد بحث دنباله همین سخن است، مى گوید: «مشرق و مغرب از آن خدا است، و به هر طرف رو کنید خدا آنجا است» (وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ).

چنین نیست که اگر شما را از رفتن به مساجد و پایگاه هاى توحید مانع شوند، راه بندگى خدا بسته شود، نه، شرق و غرب این جهان تعلق به ذات پاک او دارد، و به هر سو رو کنید او آنجا است.

همچنین تغییر قبله که به خاطر مناسبت هاى خاصى صورت گرفته، کمترین اثرى در این امر ندارد مگر جائى هست که از خدا خالى باشد؟ اصولاً خدا مکان ندارد.

لذا در پایان آیه مى فرماید: «خداوند نامحدود، بى نیاز و دانا است» (إِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَلیمٌ).

توجه به این نکته لازم است که: منظور از مشرق و مغرب در آیه فوق، اشاره به دو سمت خاص نیست، بلکه این تعبیر کنایه از تمام جهات است، همان گونه که مثلاً مى گوئیم: دشمنان على(علیه السلام) به خاطر عداوت و دوستانش از ترس، فضائل او را پوشاندند، اما با این حال فضائلش شرق و غرب عالم را گرفت (یعنى همه دنیا).

شاید تکیه بر خصوص شرق و غرب به خاطر این باشد که انسان، نخستین جهتى را که مى شناسد این دو جهت است، و بقیه جهات به وسیله مشرق و مغرب شناخته مى شود.

در قرآن مجید، نیز مى خوانیم: وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الأَرْضِ وَ مَغارِبَها: «ما شرق و غرب زمین را در اختیار جمعیتى که مستضعف بودند قرار دادیم».(4)

* * *

نکته ها:

1 ـ فلسفه قبله

نخستین سؤالى که در اینجا پیش مى آید این است: اگر به هر سو رو کنیم خدا آنجاست، پس توجه به قبله چه لزومى دارد؟

اما چنان که بعداً نیز اشاره خواهیم کرد، توجه به قبله هرگز مفهومش محدود کردن ذات پاک خدا در سمت معینى نیست، بلکه از آنجا که انسان یک وجود مادى است و بالاخره باید به سوئى نماز بخواند، دستور داده شده است: همه به یکسو، نماز بخوانند تا وحدت و هماهنگى در صفوف مسلمین پیدا شود، و از هرج و مرج و پراکندگى جلوگیرى به عمل آید.

فکر کنید اگر هر کسى به سوئى نماز مى خواند و صفوف متفرق تشکیل مى دادند، چقدر زننده و ناجور بود؟

ضمناً سمتى که به عنوان قبله تعیین شده (سمت کعبه) نقطه اى است مقدس که از قدیمى ترین پایگاه هاى توحید است و توجه به آن بیدار کننده خاطرات توحیدى مى باشد.

* * *

2 ـ تعبیر به «وَجْهُ اللّه»

به معنى صورت خدا نیست، بلکه «وجه» در اینجا به معنى ذات است.

* * *

3 ـ در روایات متعددى مى خوانیم که به این آیه، براى صحت نماز کسانى که به غیر سمت کعبه از روى اشتباه و یا عدم توانائى بر تحقیق، نماز خوانده اند استناد شده، و نیز به همین آیه براى صحت نماز خواندن بر مرکب، استدلال نموده اند.(5)

* * *

1 ـ «مستدرک»، جلد 3، صفحه 175، حدیث 3297 ـ 9 (آل البیت) ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ
«بحار الانوار»، جلد 4، صفحات 105 و 106 ـ تفسیر «امام حسن عسکرى(علیه السلام)»، صفحه 492، حدیث 312 (مدرسه امام مهدى(علیه السلام)).

2 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 4، صفحات 332 و 333 (چاپ آل البیت) ـ تفسیر «عیاشى»، جلد 1، صفحه 56، حدیث 80 (چاپخانه علمیه) ـ «بحار الانوار»، جلد 81، صفحه 70 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث.

3 ـ «بحار الانوار»، جلد 81، صفحه 31 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث.

4 ـ اعراف، آیه 137.

5 ـ براى توضیح بیشتر به کتاب «وسائل الشیعه»، کتاب «الصلوة»، ابواب «القبله» مراجعه نمائید ـ «وسائل الشیعه»، جلد 4، صفحات 332 و 333 (چاپ آل البیت).

....................

تفسیر نمونه