شرح آیه 144 سوره مبارکه بقره

144- قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ۗ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ

144- نگاههاى انتظارآمیز تو را به سوى آسمان (براى تعیین قبله نهایى) مى بینیم! اکنون تو را به سوى قبله اى که از آن خشنود باشى، باز مى گردانیم. پس روى خود را به سوى مسجدالحرام کن. و هر جا باشید، روى خود را به سوى آن بگردانید. و کسانى که کتاب آسمانى به آنها داده شده، بخوبى مى دانند این فرمان حقّى است از ناحیه پروردگارشان; (که در کتاب هاى خود خوانده اند). و خداوند از آنچه (براى مخفى داشتن این آیات) انجام مى دهند، غافل نیست.

همه جا رو به سوى کعبه کنید

همان گونه که قبلاً اشاره شد، «بیت المقدس» قبله نخستین و موقت مسلمانان بود، لذا پیامبر(صلى الله علیه وآله) انتظار مى کشید فرمان تغییر قبله صادر شود، به خصوص این که یهود پس از ورود پیامبر(صلى الله علیه وآله) به «مدینه» این موضوع را دستاویز خود قرار داده بودند، و مرتباً مسلمانان را سرزنش مى کردند:

اینها استقلالى از خود ندارند.

اینها پیش از آن که ما به آنها یاد دهیم اصلاً از امر قبله سر در نمى آوردند!، قبول قبله ما دلیل بر قبول مذهب ما است!

و مانند اینها...

در آیه مورد بحث، به این امر اشاره شده و فرمان تغییر قبله در آن صادر گردیده است مى فرماید: «ما نگاه هاى انتظارآمیز تو را به آسمان (مرکز نزول وحى) مى بینیم» (قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ).

«اکنون تو را به سوى قبله اى که از آن راضى خواهى بود باز مى گردانیم» (فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها).

«هم اکنون صورت خود را به سوى مسجد الحرام و خانه کعبه بازگردان» (فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ).

نه تنها در «مدینه»، «هر جا باشید، روى خود را به سوى مسجد الحرام کنید» (وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ).

مى دانیم: این تغییر قبله ـ طبق روایات ـ در حال نماز ظهر بود، و در یک لحظه حساس و چشمگیر انجام گرفت، پیک وحى خداوند، بازوان پیامبر(صلى الله علیه وآله) را گرفته و از «بیت المقدس» به سوى «کعبه» بر گردانید،(1) و فوراً مسلمانان صفوف خود را تغییر دادند، حتى در روایتى مى خوانیم: زن ها جاى خود را به مردان و مردان جاى خود را به زنان دادند(2) (بیت المقدس تقریباً در سمت شمال مدینه بود، در حالى که کعبه درست در سمت جنوب آن قرار داشت).

جالب این که تغییر قبله یکى از نشانه هاى پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)در کتب پیشین ذکر شده بود، آنها خوانده بودند: «او به سوى دو قبله نماز مى خواند» (یُصَلِّى إِلَى الْقِبْلَتَیْنِ).(3)

لذا در آیه فوق بعد از این فرمان اضافه مى کند: «کسانى که کتاب آسمانى به آنها داده شده است، مى دانند این فرمان حقى است از ناحیه پروردگارشان» (وَ إِنَّ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ).

به علاوه همین امر که پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) تحت تأثیر عادات محیط خود قرار نگرفت و «کعبه» را که مرکز بت ها و مورد علاقه عموم عرب بود در آغاز کنار گذاشت، و قبله یک اقلیت محدود را به رسمیت شناخت، خود دلیلى بر صدق دعوت او و الهى بودن برنامه هایش به شمار مى رفت.

و در پایان اضافه مى کند: «خداوند از اعمال آنها غافل نیست» (وَ مَا اللّهُ بِغافِل عَمّا یَعْمَلُونَ).

یعنى آنها به جاى این که این تغییر قبله را به عنوان یک نشانه صدق او که در کتب پیشین آمده، معرفى کنند، کتمان کرده و به عکس روى آن جنجال به راه انداختند، خدا، هم از اعمالشان آگاه است، و هم از نیاتشان.

* * *

نکته ها:

1 ـ نظم آیات

محتواى آیه مورد بحث، به خوبى نشان مى دهد این آیه قبل از آیه گذشته نازل شده است و اگر مى بینیم در قرآن بعد از آن قرار گرفته به خاطر این است که آیات قرآن بر حسب تاریخ نزول جمع آورى نشده، بلکه گاه مناسباتى ایجاد کرده که آیه اى که نزولش بعد بوده به دستور پیامبر(صلى الله علیه وآله) که از فرمان خدا سرچشمه مى گرفت، قبلاً ذکر شود (از جمله این مناسبت ها رعایت اولویت و اهمیت مطالب است).

* * *

2 ـ انتظار دردناک!

از آیه فوق، استفاده مى شود: پیامبر(صلى الله علیه وآله) علاقه خاصى به «کعبه» داشت و انتظار آن را مى کشید که فرمان قبله بودن آن صادر گردد، علت این امر را در علاقه شدید پیامبر(صلى الله علیه وآله) به ابراهیم(علیه السلام) و آثار او باید جستجو کرد.

از این گذشته «کعبه» قدیمى ترین خانه توحید بود، او مى دانست، «بیت المقدس» قبله موقتى مسلمانان است، و آرزو داشت قبله اصلى و نهائى زودتر تعیین گردد.

اما از آنجا که پیامبر(صلى الله علیه وآله) تسلیم فرمان خدا بود، حتى این تقاضا را بر زبان نیاورد، تنها نگاه هاى انتظارآمیزش به آسمان نشان مى داد که، او عشق و شوق شدیدى در دل دارد.

ضمناً تعبیر به «آسمان» شاید به خاطر این باشد که «فرشته وحى» از طرف بالا بر او نازل مى شد و گرنه مى دانیم نه خداوند مکانى دارد، و نه وحى او محل معینى.

* * *

3 ـ معنى «شطر»

موضوع دیگرى که در اینجا قابل دقت است این است که: در آیه فوق به جاى کلمه «کعبه»، «شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرام» ذکر شده.

این تعبیر، ممکن است به خاطر این جهت باشد:

براى آنها که در نقاط دور از «مکّه» نماز مى خوانند محاذات با خانه «کعبه» بسیار دشوار یا غیر ممکن است، لذا به جاى خانه «کعبه»، «مسجد الحرام» که محل وسیع ترى است، ذکر شده، و مخصوصاً کلمه «شَطْر» که به معنى «سمت و جانب» است، انتخاب گردیده، تا انجام این دستور اسلامى، براى همگان در هر جا باشند میسر گردد.

به علاوه تکلیف صف هاى طولانى نماز جماعت که در بسیارى اوقات از طول «کعبه» بیشتر است روشن شود.

بدیهى است محاذات دقیق با خانه «کعبه» و حتى با «مسجد الحرام» براى کسانى که از دور نماز مى خوانند کار بسیار مشکلى است، ولى ایستادن به سمت آن براى همه آسان است.(4)

* * *

4 ـ خطاب همگانى

بدون شک، خطابات قرآن و لو در ظاهر متوجه پیامبر(صلى الله علیه وآله)باشد، مفهوم عامى دارد که شامل همه مسلمانان مى شود (جز موارد معدودى که دلیل اختصاص آن به پیامبر(صلى الله علیه وآله)، در دست داریم) با توجه به این امر، این سؤال پیش مى آید: چرا در آیه فوق یک بار به پیامبر(صلى الله علیه وآله) دستور مى دهد: رو به سوى مسجد الحرام نماز بخواند، و یک بار همه مؤمنان را مخاطب ساخته؟.

این تکرار ممکن است به این دلیل باشد که مسأله تغییر قبله یک مسأله جنجالى و پر سر و صدا بود، و امکان داشت، به خاطر جنجال ها و سمپاشى ها، ذهن افراد تازه مسلمان مشوب گردد، و به عذر این که خطاب «فَوَلِّ وَجْهَکَ» مخصوص پیامبر(صلى الله علیه وآله) است از زیر بار نماز خواندن به جانب «کعبه» شانه خالى کنند، لذا خداوند بعد از این خطاب مخصوص، یک خطاب عام متوجه همه مسلمانان کرده تا تأکید کند این تغییر قبله به هیچ وجه یک امر خصوصى نیست بلکه براى عموم مسلمان ها است.

* * *

5 ـ آیا تغییر قبله به خاطر خشنودى پیامبر بود؟

جمله: قِبْلَةً تَرْضاها: «قبله اى که از آن خشنود شوى» ممکن است این توهم را ایجاد کند که این تغییر به خاطر خشنودى پیامبر صورت گرفت، ولى این توهم با توجه به این نکته از میان مى رود که بیت المقدس، قبله موقت بود، و پیامبر(صلى الله علیه وآله)انتظار اعلام قبله نهائى را مى کشید که با صدور فرمان آن، از یکسو زبان طعن یهود از مسلمانان قطع مى شد.

و از سوى دیگر موجبات علاقمندى بیشترى در مردم حجاز که توجه خاصى به «کعبه» داشتند براى پذیرش آئین اسلام فراهم مى ساخت.

ضمناً اعلام قبله نخستین نیز این اثر را داشت که اسلام را از این که یک آئین نژادى باشد جدا کرد، به علاوه قلم بطلان بر بت هاى بت پرستان که در کعبه قرار داشتند کشیده بود.

* * *

6 ـ کعبه مرکز یک دائره بزرگ

اگر کسى از بیرون کره زمین به صفوف نمازگزاران مسلمان که رو به سوى «کعبه» نماز مى خوانند بنگرد، دوایر متعددى را مى بیند که یکى در درون دیگرى قرار گرفته تا به کانون اصلى که نقطه کعبه است مى رسد، و وحدت و مرکزیت آن را مشخص مى سازد.

بدون تردید این قبله از برنامه اى که مثلاً مسیحیان دارند که همگى در هر جا باشند به سمت مشرق نماز مى خوانند الهام بخش تر است.

جالب این که توجه خاص مسلمانان به تعیین سمت «کعبه» سبب شد که علم هیئت و جغرافیا در آغاز اسلام، در میان مسلمانان به سرعت رشد کند; زیرا محاسبه سمت قبله در نقاط مختلف روى زمین، بدون آشنائى با این علوم امکان نداشت.

* * *

1 ـ «مستدرک»، جلد 3، صفحات 170 و 171 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 19، صفحه 196، و
جلد 81، صفحات 61 و 62.

2 ـ «من لایحضره الفقیه»، جلد 1، صفحات 274 و 275 (انتشارات جامعه مدرسین) ـ «وسائل الشیعه»، جلد 4، صفحه 301 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 19، صفحه 201.

3 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 19، صفحه 198، و جلد 81، صفحه 40.

4 ـ بعضى از مفسران گفته اند: یکى از معانى «شَطْر» نصف است، و بنابراین مفهوم «شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» با مفهوم «وَسَط الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» یکى خواهد بود، و مى دانیم خانه کعبه در وسط مسجد الحرام واقع شده است (تفسیر کبیر فخر رازى، ذیل آیه مورد بحث).

..................

تفسیر نمونه