شرح آیات 244 و 245 سوره مبارکه بقره

244- وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

245- مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً ۚ وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

244- و در راه خدا، پیکار کنید; و بدانید که خداوند، شنوا و داناست.

245- کیست که به خدا قرض نیکویى دهد، (و بدون منت، انفاق کند،) تا خداوند آن را براى او، چندین برابر کند؟ و خداوند است که (روزىِ بندگان را) محدود یا گسترده مى سازد; (و انفاق، هرگز باعث کمبود روزى کسى نمى شود). و (سرانجام همگى) به سوى او بازمى گردید.

در شأن نزول آیه دوم، چنین نقل کرده اند: روزى پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود: هر کس صدقه اى بدهد دو برابر آن در بهشت خواهد داشت، «ابو الدّحداح انصارى» عرض کرد: اى رسول خدا! من دو باغ دارم اگر یکى از آنها را به عنوان صدقه بدهم دو برابر آن را در بهشت خواهم داشت؟

فرمود: آرى.

عرض کرد: أُمُّ الدّحداح نیز با من خواهد بود؟

فرمود: آرى.

عرض کرد: فرزندان نیز با منند؟

فرمود: آرى.

سپس او باغى را که بهتر بود، به عنوان صدقه به پیامبر(صلى الله علیه وآله) داد، آیه فوق نازل شد، و صدقه او را دو هزار هزار برابر براى او کرد و این است معنى: «اَضْعافاً کَثِیْرَةً».

«ابو الدّحداح» بازگشت و همسرش «ام الدحداح» و فرزندان را در آن باغى دید که صدقه قرار داده بود، به در باغ ایستاد و نخواست وارد آن شود، همسرش را صدا زده، گفت:

من این باغ را صدقه قرار داده ام و دو برابرش را در بهشت خریدارى کرده ام و تو و فرزندان نیز با من خواهید بود.

همسرش گفت: مبارک است آنچه را فروخته و آنچه را خریده اى!

پس از آن همگى از باغ خارج شدند و آن را به پیامبر(صلى الله علیه وآله) تسلیم کرد، پیامبر(صلى الله علیه وآله)فرمود: «چه بسیار نخله هائى در بهشت که شاخه هایش براى ابو الدّحداح آویزان شده است».(1)

تفسیر:

جهاد با جان و مال

از اینجا آیات مربوط به جهاد، شروع مى شود، و به دنبال آن داستانى در همین زمینه از اقوام پیشین مى آید و با توجه به سرگذشتى که در آیه قبل درباره جمعى از بنى اسرائیل نقل شد که آنها به بهانه طاعون از جهاد فرار کردند و سرانجام، با همان طاعون از میان رفتند، رابطه بین این آیات و آیات قبل، روشن مى گردد.

نخست مى فرماید: «در راه خدا پیکار کنید، و بدانید خداوند شنوا و دانا است» (وَ قاتِلُوا فی سَبیلِ اللّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ)، سخنان شما را مى شنود و از انگیزه هاى درونى شما و نیّاتتان در امر جهاد آگاه است.

* * *

سپس مى افزاید: «کیست که به خدا وام نیکوئى دهد (و از اموالى که او بخشیده است در طریق جهاد و در طریق حمایت مستمندان، انفاق کند) تا خداوند آن را براى او، چندین برابر کند» (مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثیرَةً).

بنابراین وام دادن به خداوند به معنى «انفاق فى سبیل اللّه» است و به گفته بعضى از مفسران، انفاق هائى است که در راه جهاد مى شود; زیرا در آن زمان تهیه هزینه هاى مختلف جهاد، بر دوش مبارزان مسلمان بود.

در حالى که بعضى دیگر معتقدند: هر گونه انفاقى را شامل مى شود، هر چند بعد از آیه جهاد وارد شده است.(2)

ولى تفسیر دوم با ظاهر آیه سازگارتر است، به خصوص این که معنى اول را نیز در بر مى گیرد، و اصولاً انفاق در راه خدا، و کمک به نیازمندان و حمایت از محرومان، همان کار جهاد را مى کند; زیرا هر دو مایه استقلال و سربلندى جامعه اسلامى است.

«أَضْعاف» جمع «ضِعْف» (بر وزن شعر) به معنى دو یا چند برابر کردن چیزى است، با توجه به این که این واژه، به صورت جمع آمده و با کلمه «کَثِیْرَةً»، تأکید شده ـ به علاوه جمله «یُضاعِفُ» نیز تأکید بیشترى از «یُضَعِّفَ» مى رساند (آن چنان که ارباب لغت گفته اند) ـ(3)

از مجموع این جهات، استفاده مى شود: خداوند، براى انفاق کنندگان پاداش بسیار فراوانى قرار داده، و انفاق در راه خدا همچون بذر مستعدى است که در زمین آماده اى افشانده شود، و به وسیله باران هاى پى در پى آبیارى گردد، و ده ها و گاه صدها برابر، نتیجه دهد (همان گونه که در آیه 261 همین سوره خواهد آمد).

و در پایان آیه مى فرماید: «خداوند (روزى بندگان را) محدود و گسترده مى کند و همه شما به سوى او باز مى گردید» (وَ اللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).

اشاره به این که تصور نکنید انفاق و بخشش، اموال شما را کم مى کند; زیرا گسترش و محدودیتِ روزى شما، به دست خدا است و او توانائى دارد در عوض اموال انفاق شده، به مراتب بیش از آن را در اختیار شما قرار دهد، بلکه با توجه به ارتباط و به هم پیوستگى افراد اجتماع با یکدیگر، همان اموال انفاق شده در واقع به شما باز مى گردد.

این از نظر دنیا، و از نظر آخرت، فراموش نکنید که همه به سوى او باز مى گردید و پاداش هاى بزرگ شما آنجا است.

* * *

نکته:

چرا تعبیر به قَرْض؟

در چندین آیه از قرآن مجید (و از جمله آیه بالا) در مورد انفاق در راه خدا تعبیر به «قَرْض» و وام دادن به پروردگار، آمده است، و این نهایت لطف خداوند نسبت به بندگان را از یک سو، و کمال اهمیت مسأله انفاق را از سوى دیگر مى رساند.

با این که مالک حقیقى سراسر هستى او است، و انسان ها تنها به عنوان نمایندگى خداوند، در بخش کوچکى از آن، تصرف مى کنند، چنان که در آیه 7 سوره «حدید» مى خوانیم: آمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفینَ فیهِ: «ایمان به خدا و رسولش بیاورید و از آنچه خداوند شما را در آن نماینده خود ساخته، انفاق کنید»، ولى با این حال از بنده خود استقراض مى کند، آن هم استقراضى با چنین سود بسیار فراوان، «کرم بین و لطف خداوندگار»!

در «نهج البلاغه» آمده است: وَ اسْتَقْرَضَکُمْ وَ لَهُ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ وَ إِنَّما أَرادَ أَنْ یَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً: «خداوند از شما در خواست قرض کرده در حالى که گنج هاى آسمان و زمین از آن او، و بى نیاز و ستوده است، (آرى اینها نه از جهت نیاز او است) بلکه مى خواهد شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید».(4)

* * *

1 ـ «مجمع البیان»، جلد 1 و 2، صفحه 349، ذیل آیه مورد بحث ـ «مستدرک الوسائل»، جلد 7، صفحات 262، 264 و 265 (چاپ آل البیت) ـ تفسیر «ابن کثیر»، ذیل آیه مورد بحث ـ تفسیر «فخر رازى»، ذیل آیه مورد بحث.

2 ـ تفسیر «کبیر»، جلد 6، صفحه 166.

3 ـ «راغب» در «مفردات» در ماده «ضِعْف» مى گوید: بعضى گفته اند: «ضاعَفْتُ أَبْلَغُ مِنْ ضَعَّفْتُهُ».

4 ـ «نهج البلاغه»، بخش آخر خطبه 183.

.....................

تفسیر نمونه