شرح آیات 52 لغایت 54 سوره مبارکه آل عمران

52- فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَىٰ مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنصَارِي إِلَى اللَّهِ ۖ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ

53- رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ

54- وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ ۖ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ

52- هنگامى که عیسى از آنان احساس کفر (و مخالفت) کرد، گفت: «کیست که یاور من به سوى خدا (براى تبلیغ آیین او) گردد؟» حواریون [= شاگردان مخصوص او ]گفتند: «ما یاوران خداییم; به خدا ایمان آوردیم; و تو (نیز) گواه باش که ما اسلام آورده ایم.

53- پروردگارا! به آنچه نازل کرده اى، ایمان آوردیم و از فرستاده (تو) پیروى نمودیم; ما را در زمره گواهان قرار ده.»

54- و (یهود و دشمنان مسیح، براى نابودى او و آیینش) توطئه کردند; و خداوند (براى حفظ او و آیینش،) تدبیر نمود; و خداوند، بهترین تدبیر کنندگان است.

پایدارى حواریون مسیح(علیه السلام)

این آیات، همچنان بحث هاى مربوط به دعوت مسیح(علیه السلام) و سرگذشت زندگى او را ادامه مى دهد.

مطابق پیشگویى و بشارت موسى(علیه السلام)، جمعیت یهود، قبل از آمدن عیسى(علیه السلام)منتظر ظهور او بودند، اما هنگامى که ظاهر گشت و منافع نامشروع جمعى از منحرفان بنى اسرائیل به خطر افتاد، تنها گروه محدودى گرد مسیح(علیه السلام) را گرفتند، و کسانى که احتمال مى دادند: پیروى از آئین او موقعیت و مقام و منافع آنها را به خطر مى اندازند، از پذیرفتن آن سرپیچى کردند.

آیه نخست ناظر به همین معنى است، مى گوید: «هنگامى که عیسى(علیه السلام)احساس کفر (و مخالفت) از آنها کرد، گفت: چه کسانى یاور من به سوى خدا (براى تبلیغ آئین او) خواهند بود»؟ (فَلَمّا أَحَسَّ عیسى مِنْهُمُ الْکُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصاری إِلَى اللّهِ).(1)

در اینجا تنها گروه اندکى به این دعوت پاسخ مثبت دادند، اینها همان افراد پاکى بودند که قرآن از آنان به عنوان «حَوارِیُّون» نام برده است، «حواریون (شاگردان ویژه مسیح) گفتند: ما یاوران (آئین) خدا هستیم، به او ایمان آوردیم و تو گواه باش که ما اسلام آورده و تسلیم آئین حق شده ایم» (قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللّهِ آمَنّا بِاللّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنـّا مُسْلِمُونَ).

قابل توجه این که «حواریون» در پاسخ عیسى(علیه السلام) نگفتند: ما یاور توایم، بلکه براى این که نهایت توحید و اخلاص خود را اثبات کنند و سخن آنان هیچگونه بوى شرک ندهد گفتند:

ما یاوران خدائیم، آئین او را یارى مى کنیم و تو را بر این حقیقت گواه مى گیریم، گویا آنها نیز احساس مى کردند در آینده افراد منحرفى ادعاى الوهیت مسیح(علیه السلام) خواهند کرد، و باید به آنها دستاویزى نداد.

ضمناً تعبیر به «اسلام» در آیه فوق، دلیل بر این است که اسلام آئین تمام انبیاء بوده است.

و در اینجا بود که حضرت مسیح(علیه السلام) صف دوستان خالص خود را از دشمنان و منافقان جدا ساخت، تا برنامه ریزى او دقیق و منسجم باشد همان کارى که پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) در بیعت عقبه، انجام داد.

* * *

در آیه بعد، جمله هائى نقل شده که بیانگر نهایت اخلاص «حواریون» است، آنها پس از قبول دعوت مسیح(علیه السلام) و اعلام آمادگى براى همکارى و کمک به او، ایمان خویش را به پیشگاه خداوند عرضه داشته، گفتند: «پروردگارا! ما به آنچه نازل کرده اى ایمان آوردیم و از فرستاده (تو حضرت مسیح) پیروى نمودیم، پس ما را در زمره گواهان بنویس»! (رَبَّنا آمَنّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشّاهِدینَ).

آنها نخست ایمان خود را به آنچه نازل شده بود اظهار داشتند، ولى چون ایمان به تنهایى کافى نبود، مسأله عمل به دستورهاى آسمانى و پیروى از مسیح(علیه السلام) را که گواه زنده ایمان راسخ آنها بود، پیش آوردند; زیرا هنگامى که ایمان در روح و جان انسان رسوخ کند، حتماً در عمل او انعکاس مى یابد، و بدون عمل ممکن است تنها یک ایمان پندارى باشد، نه واقعى، سپس، از خدا تقاضا کردند نام آنها را در زمره شاهدان و گواهان که در این جهان، مقام رهبرى امت ها را دارند و در جهان دیگر مقام شفاعت و گواهى بر اعمال را، ثبت نماید.

* * *

پس از شرح ایمان «حواریون»، در سومین آیه، اشاره به نقشه هاى شیطانى یهود کرده، مى گوید: «آنها (یهود و سایر دشمنان مسیح براى نابودى او و آیینش) نقشه کشیدند و خداوند (براى حفظ او و آیینش) چاره جویى کرد، و خداوند بهترین چاره جویان است» (وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللّهُ وَ اللّهُ خَیْرُ الْماکِرینَ).

بدیهى است، نقشه هاى خدا بر نقشه هاى همه پیشى مى گیرد; چرا که آنها معلوماتى اندک و محدود دارند و علم خداوند بى پایان است، آنها براى پیاده کردن طرح هاى خود قدرت ناچیزى دارند، در حالى که قدرت او بى پایان است.

* * *

نکته ها:

1 ـ حَواریُّون چه کسانى بودند؟

«حواریون» جمع «حَوارىّ» از ماده «حَوَر» به معنى شستن و سفید کردن است و گاهى به هر چیز سفید نیز اطلاق مى شود، و لذا غذاهاى سفید را عرب «حوارى» مى گوید، و حوریان بهشتى را نیز به این جهت حورى مى گویند: که سفید پوست اند یا سفیدى چشمانشان درخشنده (و سیاهى آن کاملاً سیاه است).

درباره علت نامگذارى شاگردان مسیح(علیه السلام) به این نام، احتمالات متعددى داده شده، ولى آنچه نزدیک تر به ذهن مى رسد و در احادیث پیشوایان بزرگ دینى آمده است، این است که: آنها علاوه بر این که قلبى پاک و روحى با صفا داشتند در پاکیزه ساختن و روشن نمودن افکار دیگران و شستشوى مردم از آلودگى و گناه کوشش فراوان داشتند.

در «عیون اخبار الرضا» از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) نقل شده: از آن حضرت سؤال کردند: «چرا حواریون به این نام نامیده شدند»؟

امام(علیه السلام) فرمود: «جمعى از مردم چنین تصور مى کنند که آنها شغل لباسشویى داشته اند ولى در نزد ما علت آن این بوده که آنها، هم خود را از آلودگى به گناه پاک کرده بودند، و هم براى پاک کردن دیگران کوشش داشتند».(2)

* * *

2 ـ حواریّون از نظر قرآن و انجیل

قرآن در سوره «صف» آیه 14 درباره «حواریون» سخن گفته و ایمان آنان را متذکر شده است، ولى از جمله هائى که «انجیل» درباره «حواریون» دارد استفاده مى شود که آنان درباره مسیح همگى لغزش هائى داشته اند.

در انجیل متّى و لوقا باب 6، اسامى حواریون چنین آمده است:

1 ـ پطرس، 2 ـ اندریاس، 3 ـ یعقوب، 4 ـ یوحنا، 5 ـ فیلوپس، 6 ـ برتولولما، 7 ـ توما، 8 ـ متى، 9 ـ یعقوب ابن حلفا، 10 ـ شمعون، ملقب به غیور، 11 ـ یهودابرادر یعقوب، 12 ـ یهوداى اسخریوطى که به مسیح خیانت کرد.

مفسر معروف مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» نقل مى کند: «حواریون» به همراه عیسى در سفرها به راه مى افتادند و هر گاه تشنه یا گرسنه مى شدند به فرمان خداوند غذا و آب براى آنها آماده مى شد، آنها این جریان را افتخار بزرگى براى خود دانستند و از مسیح پرسیدند: آیا کسى بالاتر از ما پیدا مى شود؟ او گفت: آرى، أَفْضَلُ مِنْکُمْ مَنْ یَعْمَلُ بِیَدِهِ وَ یَأْکُلُ مِنْ کَسْبِهِ: «از شما بالاتر کسى است که زحمت بکشد و از دست رنج خودش بخورد»... و به دنبال این جریان آنها به شستشوى لباس و گرفتن اجرت در برابر آن مشغول شدند (و عملاً به همه مردم درسى دادند که کار و کوشش ننگ و عار نیست).(3)

* * *

3 ـ منظور از «مکر الهى» چیست؟

«مَکْر» در لغت عرب با آنچه در فارسى امروز از آن مى فهمیم تفاوت بسیار دارد «در فارسى امروز مکر» به نقشه هاى شیطانى و زیان بخش گفته مى شود، در حالى که در لغت عرب هر نوع چاره اندیشى را «مکر» مى گویند که گاهى خوب و گاهى زیان آور است.

در کتاب «مفردات راغب» مى خوانیم: اَلْمَکْرُ صَرْفُ الْغَیْرِ عَمّا یَقْصِدُهُ: «مکر این است که کسى را از منظورش باز دارند» (اعم از این که منظورش خوب باشد یا بد) .

در قرآن مجید نیز گاهى «ماکر» با کلمه «خیر» ذکر شده مانند: وَ اللّهُ خَیْرُ الْماکِرِیْنَ: «خداوند بهترین چاره جویان است».

و گاهى «مکر» با کلمه «سَیِّىء» آمده است مانند: وَ لا یَحیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاّ بِأَهْلِهِ: «نقشه و اندیشه بد جز به صاحبش احاطه نخواهد کرد».(4)

بنابراین، منظور از آیه مورد بحث، و آیات متعدد دیگرى که «مکر» را به خدا نسبت مى دهد این است که: دشمنان «مسیح» با طرح هاى شیطانى خود مى خواستند جلو این دعوت الهى را بگیرند اما خداوند براى حفظ جان پیامبر خود و پیشرفت آیینش تدبیر کرد، و نقشه هاى آنها نقش بر آب شد و همچنین در موارد دیگر.

* * *

1 ـ تعبیر به «احساس»، با این که کفر یک امر باطنى است، ممکن است به خاطر این باشد که آنها آن قدر در ابراز کفر خود پافشارى کردند که گوئى به صورت یک امر حسّى در آمد (المیزان، ذیل آیه مورد بحث).

2 ـ تفسیر «برهان»، جلد 1، صفحه 285 (جلد 1، صفحه 627، بنیاد بعثت، طبع اول، 1415 هـ ق) ذیل آیه ـ «وسائل الشیعه»، جلد 16، صفحه 132، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 14، صفحه 272 و جلد 70، صفحه 11 ـ «علل الشرایع»، جلد 1، صفحه 80، انتشارات مکتبة الداورى قم ـ «عیون اخبار الرضا»، جلد 2، صفحه 79، انتشارات جهان، 1378 هـ ق.

3 ـ «مجمع البیان»، جلد 1، صفحه 448، ذیل آیه ـ «بحار الانوار»، جلد 14، صفحه 276 و جلد 70، صفحه 11 ـ «مستدرک الوسائل»، جلد 13، صفحه 23، چاپ آل البیت ـ «مستدرک سفینة البحار»، جلد 9، صفحه 111، انتشارات جامعه مدرسین، طبع 1419 هـ ق.

4 ـ فاطر، آیه 43.

.............................

تفسیر نمونه