شرح آیات 98 لغایت 101 سوره مبارکه آل عمران

98- قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ شَهِيدٌ عَلَىٰ مَا تَعْمَلُونَ

99- قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَأَنتُمْ شُهَدَاءُ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

100- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تُطِيعُوا فَرِيقًا مِّنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ يَرُدُّوكُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ كَافِرِينَ

101- وَكَيْفَ تَكْفُرُونَ وَأَنتُمْ تُتْلَىٰ عَلَيْكُمْ آيَاتُ اللَّهِ وَفِيكُمْ رَسُولُهُ ۗ وَمَن يَعْتَصِم بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ

98- بگو: «اى اهل کتاب! چرا به آیات خدا کفر مىورزید؟! و در حالى که خدا بر اعمالى که انجام مى دهید، گواه است»

99- بگو: «اى اهل کتاب! چرا افرادى را که ایمان آورده اند، از راه خدا باز مى دارید، و مى خواهید این راه را منحرف کنید؟! در حالى که شما (به درستى این راه) گواه هستید; و خداوند از آنچه انجام مى  دهید، غافل نیست.»

100- اى کسانى که ایمان آورده اید! اگر از گروهى از اهل کتاب، (که کارشان نفاق افکنى است) اطاعت کنید، شما را پس از ایمان، به کفر باز مى گردانند

101- و چگونه کفر مىورزید، با این که (در دامان وحى قرار گرفته اید، و) آیات خدا بر شما خوانده مى شود، و پیامبر او در میان شماست؟! (بنابراین، به خداتمسّک جویید.) و هر کس به خداتمسّک جوید، به راهى راست،هدایت شده است.

از مجموع آنچه در کتب شیعه و اهل تسنن درباره شأن نزول این آیات نقل شده چنین استفاده مى شود:

یکى از یهودیان به نام «شاس بن قیس» که پیرمردى تاریک دل و در کفر و عناد کم نظیر بود روزى از کنار جمعى از مسلمانان مى گذشت، دید جمعى از طایفه «اوس» و «خزرج» که سال ها با هم جنگ هاى خونینى داشتند، در نهایت صفا و صمیمیت گرد هم نشسته، مجلس انسى به وجود آورده اند، و آتش اختلافات شدیدى که در جاهلیت در میان آنها شعلهور بود، به کلى خاموش شده است.

از دیدن این صحنه، بسیار ناراحت شد و با خود گفت: اگر اینها تحت رهبرى محمّد(صلى الله علیه وآله) از همین راه پیش روند، موجودیت یهود به کلى در خطر است.

نقشه اى به نظرش رسید: به یکى از جوانان یهودى دستور داد به جمع آنها بپیوندد، و حوادث خونین «بعاث» (محلى که جنگ شدید اوس و خزرج در آن نقطه واقع شده بود) را به یاد آنها بیاورد، و آن حوادث را پیش چشم آنها مجسم سازد.(1)

این نقشه که با مهارت به وسیله آن جوان یهودى پیاده شد، مؤثر واقع گردید، جمعى از مسلمانان از شنیدن این جریان به گفتگو پرداختند، و حتى بعضى از افراد طایفه «اوس» و «خزرج» یکدیگر را به تجدید آن صحنه ها تهدید کردند، چیزى نمانده بود که آتش خاموش شده دیرین، بار دیگر شعلهور گردد.

خبر به پیامبر(صلى الله علیه وآله) رسید، فوراً با جمعى از مهاجرین به سراغ آنها آمد، و با اندرزهاى مؤثر و سخنان تکان دهنده خود آنها را بیدار ساخت.

جمعیت، چون سخنان آرام بخش پیامبر را شنیدند از تصمیم خود برگشتند، سلاح ها را بر زمین گذاشته، دست در گردن هم افکنده، بشدت گریه کردند، و دانستند این از نقشه هاى دشمنان اسلام بوده است، و صلح و صفا و آشتى بار دیگر کینه هائى را که مى خواست زنده شود، شستشو داد.

در این هنگام چهار آیه فوق نازل شد که دو آیه نخست، یهودیان اغوا کننده را نکوهش مى کند، و دو آیه بعد به مسلمانان هشدار مى دهد.(2)

تفسیر:

نفاق افکنان

در نخستین آیه مورد بحث، روى سخن به اهل کتاب ـ که منظور در اینجا یهود است ـ مى باشد، و خداوند به پیغمبرش فرمان مى دهد با زبان ملامت و سرزنش از آنها بپرسد: انگیزه آنها در کفر ورزیدن به آیات خدا چیست؟ در حالى که مى دانند خداوند از اعمال آنان آگاه است.

مى فرماید: «بگو: اى اهل کتاب! چرا به آیات خدا کفر مىورزید با آن که خدا گواه بر اعمال شماست»؟! (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ اللّهُ شَهیدٌ عَلى ما تَعْمَلُونَ).

منظور از «آیات خدا» در اینجا یا آیاتى است که در «تورات» درباره نشانه هاى پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) وارد شده، و یا مجموعه آیات و معجزاتى است که بر پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نازل گردید و حکایت از حقانیت او مى کرد.

* * *

پس از آن در آیه بعد آنها را ملامت مى کند که اگر خود شما حاضر به پذیرفتن حق نیستید چه اصرارى دارید که دیگران را نیز از راه خدا منحرف سازید؟ و راه مستقیم الهى را در نظر آنها کج و نادرست جلوه دهید؟ قرآن مى گوید:

«بگو: اى اهل کتاب! چرا افرادى را که ایمان آورده اند از راه خدا باز مى دارید و مى خواهید این راه را کج سازید، با این که شما (به درستى این راه) گواه هستید»؟! (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ).

در حالى که شما باید نخستین دسته اى باشید که این منادى الهى را «لبیک» گوئید; زیرا بشارات ظهور این پیامبر قبلاً در کتب شما داده شده و شما گواه بر آنید.

بنابراین، چرا با سمپاشى ها، وسوسه ها، القاى شبهات و روشن ساختن آتش کینه هاى فراموش شده، مردم را از راه مستقیم الهى دور مى سازید، و علاوه بر انحراف خود، بار سنگین مسئولیت انحراف دیگران را نیز بر دوش مى کشید! چرا؟

در پایان آیه آنها را چنین تهدید مى کند: «خدا هرگز از اعمال شما غافل نیست» (وَ مَا اللّهُ بِغافِل عَمّا تَعْمَلُونَ).

شاید تعبیر به «عدم غفلت خداوند» در اینجا به خاطر این باشد، که: یهود براى پیشبرد مقاصد شوم خود، غالباً دست به نقشه هاى مخفیانه و توطئه هاى پنهانى مى زدند، که در افراد غافل و بى اطلاع زود مؤثر واقع مى شد، لذا مى فرماید: اگر بعضى از مردم به خاطر غفلت، تحت تأثیر توطئه هاى شوم شما قرار گیرند، خداوندى که از اسرار نهان و آشکار آنها آگاه است، غافل نخواهد بود، و مجازات او در انتظار شما است!

* * *

سپس روى سخن را به مسلمانان اغفال شده کرده، مى فرماید: « اى کسانى که ایمان آورده اید! اگر از جمعى از اهل کتاب (که کارشان نفاق افکنى، شعلهور ساختن آتش کینه و عداوت در میان شماست) اطاعت کنید شما را پس از ایمان به کفر باز مى گردانند» (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تُطیعُوا فَریقاً مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ کافِرینَ).

به این ترتیب، به آنها هشدار مى دهد که اگر تحت تأثیر سخنان مسموم دشمن واقع شوند، و به آنها اجازه دهند در میان افرادشان نفوذ کنند، و به وسوسه هاى آنها ترتیب اثر دهند، چیزى نخواهد گذشت که رشته ایمان را به کلى خواهند گسست و به سوى کفر بازمى گردند; زیرا دشمن، نخست مى کوشد آتش عداوت را در میان آنها شعلهور سازد و آنها را به جان هم بیفکند و مسلماً به این مقدار قناعت نخواهد کرد، و به وسوسه هاى خود همچنان ادامه خواهد داد تا به کلى آنها را از اسلام بیگانه سازد.

از آنچه گفته شد، روشن مى شود: منظور از بازگشت به کفر که در آیه فوق به آن اشاره شده، «کفر حقیقى و بیگانگى مطلق» از اسلام است.

و نیز ممکن است: منظور از «کفر» همان عداوت ها و دشمنى هاى دوران جاهلیت باشد، که آن خود یکى از شعبه ها و نشانه هاى کفر محسوب مى شود، چه این که ایمان، سرچشمه محبت و برادرى است، و کفر سرچشمه پراکندگى و عداوت است.

* * *

در آخرین آیه مورد بحث، به صورت تعجب از مؤمنان سؤال مى کند: «چگونه ممکن است شما کافر شوید با این که (در دامان وحى قرار گرفته اید و) آیات خدا بر شما خوانده مى شود و پیامبر او در میان شماست»؟! (وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَیْکُمْ آیاتُ اللّهِ وَ فیکُمْ رَسُولُهُ).

این جمله در حقیقت اشاره به این است که: اگر دیگران گمراه شوند، زیاد جاى تعجب نیست، تعجب در این است که: افرادى که پیامبر را در میان خود مى بینند، و دائماً با عالم وحى در تماس هستند، چگونه ممکن است گمراه گردند؟ و مسلماً اگر چنین اشخاصى گمراه شوند، مقصر اصلى خود آنها هستند و مجازاتشان بسیار دردناک خواهد بود.

در پایان آیه به مسلمانان توصیه مى کند: براى نجات خود از وسوسه هاى دشمنان، و براى هدایت یافتن به صراط مستقیم، دست به دامن لطف پروردگار بزنند، و به ذات پاک او و آیات قرآن مجید متمسک شوند، قرآن مى فرماید: «و هر کس به خدا تمسک جوید به راه مستقیم هدایت شده است» (وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلى صِراط مُسْتَقیم).

از نکته هائى که در این آیات جلب توجه مى کند این است که در دو آیه اول که روى سخن با یهود است به صورت خطاب با واسطه است; زیرا به پیامبر دستور مى دهد که این مطالب را به آنها بگوید، لذا با کلمه «قل» (بگو) شروع شده است.

اما در دو آیه اخیر که روى سخن به مؤمنان است، خطاب بدون واسطه صورت گرفته، و بدون کلمه «قل» شروع شده است، و این نشانه نهایت لطف و توجه خاص خداوند به بندگان با ایمان است.

* * *

1 ـ درباره ماجراى «یوم بعاث» به «کامل ابن اثیر»، جلد 1، صفحه 443، طبع دار احیاء التراث العربى، سال 1408 مراجعه فرمائید.

2 ـ «بحار الانوار»، جلد 71، صفحه 246 و جلد 72، صفحه 163 (تنها اشاره اى به این موضوع شده) ـ تفسیر «طبرى»، جلد 4، صفحه 15، ذیل آیه 99 همین سوره ـ تفسیر «شوکانى»، جلد 1، صفحه 366، ذیل آیه 99 همین سوره ـ تفسیر «آلوسى»، جلد 4، صفحه 14، ذیل آیه 98 همین سوره.

.......................

تفسیر نمونه