شرح آیات 95 و 96 سوره مبارکه النساء

95- لَّا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ ۚ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً ۚ وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَىٰ ۚ وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا

96- دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً ۚ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا

95- (هرگز) افراد باایمانى که بدون بیمارى و ناراحتى، از جهاد خوددارى مى کنند، با مجاهدانى که در راه خدا با مال و جان خود جهاد کردند، یکسان نیستند. خداوند، مجاهدانى را که با مال و جان خود جهاد نمودند، بر کسانى که از جهاد خوددارى کرده اند مقام برترى بخشیده; و به هر یک (از این دو گروه به نسبت اعمال نیکشان،) خداوند وعده پاداش نیک داده; و مجاهدان را بر کسانى که از جهاد خوددارى کرده اند، با پاداش مهمّى برترى بخشیده است

96- درجات (والا) و آمرزش و رحمت از ناحیه خود (نصیب آنان مى کند); و (اگر لغزش هایى داشته اند،) خداوند آمرزنده و مهربان است

برترى مجاهدان راه خدا

در آیات گذشته، سخن از جهاد در میان بود، این دو آیه مقایسه اى در میان مجاهدان و غیر مجاهدان به عمل آورده، مى فرماید: «افراد با ایمانى که از شرکت در میدان جهاد خوددارى مى کنند، در حالى که بیمارى خاصى که آنها را از شرکت در این میدان مانع شود ندارند، هرگز با مجاهدانى که در راه خدا و اعلاى کلمه حق با مال و جان خود جهاد مى کنند، یکسان نیستند» (لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ).

روشن است: منظور از «قاعِدُون» در اینجا افرادى هستند که با داشتن ایمان به اصول اسلام، بر اثر نداشتن همت کافى، در جهاد شرکت نکرده اند، اما جهاد بر آنها واجب عینى نبوده; زیرا اگر واجب عینى بود، قرآن با این لحن ملایم درباره آنها سخن نمى گفت، و در آخر آیه به آنها وعده پاداش نمى داد.

بنابراین، حتى در صورتى که جهاد واجب عینى نباشد برترى روشن «مجاهدان» بر «قاعدان» قابل انکار نیست.

به هر حال، آیه کسانى که از روى نفاق و دشمنى از شرکت در جهاد خوددارى کرده اند را شامل نمى شود.

ضمناً باید توجه داشت تعبیر «غَیْرُ أُولِى الضَّرَرِ» مفهوم وسیعى دارد، یعنى تمام کسانى را که به خاطر نقص عضو، یا بیمارى و یا ضعف فوق العاده و مانند آنها قادر به شرکت در جهاد نیستند را، استثناء مى کند.

پس از آن، برترى مجاهدان را بار دیگر به صورت صریح تر و آشکارتر بیان کرده، مى فرماید: «خداوند مجاهدانى را که با مال و جان خود در راهش پیکار مى کنند بر خوددارى کنندگان از شرکت در میدان جهاد، برترى عظیمى بخشیده» (فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدینَ دَرَجَةً).(1)

ولى در عین حال، چون ـ همان طور که گفتیم ـ نقطه مقابل این دسته از مجاهدان، افرادى هستند که جهاد براى آنها واجب عینى نبوده و یا این که: به خاطر بیمارى و ناتوانى و علل دیگر قادر به شرکت در میدان جهاد نبوده اند، براى این که پاداش نیت صالح، ایمان و سایر اعمال نیک آنها نادیده گرفته نشود، به آنها نیز وعده نیک داده، مى فرماید: «خداوند به هر دو دسته (مجاهدان و غیر مجاهدان) وعده نیک داده است» (وَ کُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنى).

بدیهى است میان وعده نیکى که به این دو دسته داده شده، فاصله بسیار است.

در حقیقت قرآن با این بیان نشان مى دهد که: سهم هر کار نیکى در جاى خود محفوظ و فراموش نشدنى است، به خصوص این که: سخن از قاعدانى است که علاقمند به شرکت در جهاد بوده اند و آن را یک هدف عالى و مقدس مى دانستند ولى واجب عینى نبودن آن مانع از تحقق بخشیدن به این هدف عالى شده است.

آنها نیز به اندازه علاقه اى که به این کار داشته اند، پاداش خواهند داشت، همچنین افراد أُولِى الضَّرَر: «کسانى که به خاطر بیمارى و یا نقص عضو در میدان جهاد شرکت نکرده اند» در حالى که با تمام وجود خود به آن علاقه داشته و عشق مىورزیده اند نیز سهم قابل ملاحظه اى از پاداش مجاهدان خواهند داشت، در حدیثى از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده که به سربازان اسلام فرمود:

لَقَدْ خُلِّفْتُمْ فِى الْمَدِیْنَةِ أَقْواماً ما سِرْتُمْ مَسِیْراً وَ لا قَطَعْتُمْ وادِیاً اِلاّ کانُوا مَعَکُمْ وَ هُمُ الَّذِیْنَ صَحَّتْ نِیّاتُهُمْ وَ نَصَحَتْ جُیُوبُهُمْ وَ هَوَتْ أَفْئِدَتُهُمْ اِلَى الْجِهادِ وَ قَدْ مَنَعَهُمْ عَنِ الْمَسِیْرِ ضَرَرٌ أَوْ غَیْرُهُ:

«افرادى را در مدینه پشت سر گذاشتید که در هر گام در این مسیر، با شما بودند (و در پاداش هاى الهى شرکت داشتند) آنها کسانى بودند که نیتى پاک داشتند، به اندازه کافى خیرخواهى کردند و قلب هاى آنها مشتاق به جهاد بود ولى

موانعى همچون بیمارى و زیان و غیر آن آنها را از شرکت در این کار بازداشت».(2)

ولى از آنجا که اهمیت جهاد در منطق اسلام، از این هم بیشتر است، بار دیگر به سراغ مجاهدان رفته و تأکید مى کند: «خداوند مجاهدان را بر قاعدان اجر عظیمى بخشیده است» (وَ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدینَ عَلَى الْقاعِدینَ أَجْراً عَظیماً).

* * *

این اجر عظیم، در آیه بعد چنین تفسیر شده: «درجات مهمى از طرف خداوند و آمرزش و رحمت او است» (دَرَجات مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً).

و اگر در این میان افرادى ضمن انجام وظیفه خویش، مرتکب لغزش هائى شده اند و از کرده خویش پشیمانند خدا به آنها نیز وعده آمرزش داده، لذا در پایان آیه مى فرماید: «و خداوند غفور و رحیم است» (وَ کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحیماً).

* * *

نکته ها:

1 ـ تکرار کلمه «مجاهدان» در آیه

در آیه فوق، سه بار نام «مجاهدان» به میان آمده، در نخستین بار مجاهدان همراه با «هدف» و «وسیله» جهاد، ذکر شده اند (المُجاهِدُونَ فِى سَبِیْلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِم).

در مرتبه دوم، نام مجاهدان فقط با وسیله جهاد ذکر شده، اما سخنى از هدف به میان نیامده است (المُجاهِدُینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ).

و در مرحله آخر، تنها نام مجاهدان به میان آمده است (المُجاهِدِیْنَ...).

و این یکى از نکات بارز بلاغت در کلام است که چون شنونده مرحله به مرحله با موضوع آشناتر مى شود از قیود و مشخصات آن مى کاهند و کار آشنائى به جائى مى رسد که تنها با یک اشاره همه چیز معلوم مى شود.

* * *

2 ـ درجات مختلف مجاهدان

در آیه نخست، برترى مجاهدان بر قاعدان به صورت مفرد (درجه) ذکر شده در حالى که در آیه دوم به صورت جمع (درجات) آمده است، روشن است: میان این دو تعبیر، منافاتى نیست; زیرا در تعبیر اول، منظور بیان اصل برترى مجاهدان بر غیر آنها است، ولى در تعبیر دوم، این برترى را شرح مى دهد، لذا با ذکر «مغفرت» و «رحمت» نیز توأم شده است.

به عبارت دیگر، تفاوت میان این دو، تفاوت میان «اجمال» و «تفصیل» است.

ضمناً از تعبیر به «درجات» نیز مى توان این معنى را استفاده کرد که مجاهدان همه در یک حدّ و پایه نیستند و به اختلاف درجه اخلاص، فداکارى و تحمل ناراحتى ها، مقامات معنوى آنها مختلف است; زیرا مسلّم است همه مجاهدانى که در یک صف در برابر دشمن مى ایستند، به یک اندازه، جهاد نمى کنند و به یک اندازه اخلاص ندارند، بنابراین هر یک، به تناسب کار و نیت خود پاداش مى گیرند.

* * *

3 ـ اهمیت فوق العاده جهاد

جهاد یک قانون عمومى در عالم آفرینش است، و همه موجودات زنده جهان اعم از نباتات و حیوانات به وسیله جهاد موانع را از سر راه خود بر مى دارند، تا بتوانند به کمالات مطلوب خود برسند.

به عنوان مثال، ریشه درخت براى به دست آوردن غذا و نیرو، به طور دائم در حال فعالیت و حرکت است، و اگر روزى این فعالیت و کوشش را ترک گوید، ادامه زندگى براى او غیر ممکن است.

به همین دلیل، هنگامى که در حرکت خود در اعماق زمین با موانعى برخورد کند، اگر بتواند آنها را سوراخ کرده و از آنان مى گذرد.

عجیب این است که: ریشه هاى لطیف، گاهى همانند مته هاى فولادى با موانع به نبرد بر مى خیزند.

و اگر احیاناً این توانائى را نداشت، راه خود را کج کرده و با دور زدن از مانع مى گذرد.

در وجود خود ما در تمام شبانه روز حتى در ساعاتى که در خوابیم نبرد عجیبى میان گلبول هاى سفید خون ما و دشمنان مهاجم وجود دارد، که اگر یک ساعت این جهاد خاموش گردد، و مدافعان کشور تن دست از پیکار بکشند، انواع میکروب هاى موذى در دستگاه هاى مختلف رخنه کرده، و سلامت ما را به مخاطره خواهند افکند.

عین همین مطلب، در میان جوامع انسانى و اقوام و ملل عالم وجود دارد.

آنانى که همیشه در حال «جهاد» و «مراقبت» به سر مى برند، همواره زنده و پیروزند، و دیگرانى که به فکر خوش گذرانى و ادامه زندگى فردى هستند، دیر یا زود از بین رفته و ملتى زنده و مجاهد جاى آنها را خواهند گرفت.

و همین است که رسول گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مى فرماید:

فَمَنْ تَرَکَ الْجِهادَ أَلْبَسَهُ اللّهُ ذُلاًّ وَ فَقْراً فِى مَعِیْشَتِهِ وَ مَحْقاً فِى دِیْنِهِ اِنَّ اللّهَ أَعَزَّ أُمَّتِى بِسَنابِکِ خَیْلِها وَ مَراکِزِ رِماحِها:

«آن کس که جهاد را ترک گوید، خدا بر اندام او لباس ذلت مى پوشاند، و فقر و نیازمندى بر زندگى، و تاریکى بر دین او سایه شوم مى افکند، خداوند پیروان مرا به وسیله سم ستورانى که به میدان جهاد پیش مى روند و به وسیله پیکان هاى نیزه ها، عزت مى بخشد».(3)

و به مناسبت دیگرى مى فرماید: أُغْزُوا تُورِثُوا أَبْنائَکُمْ مَجْداً:

«جهاد کنید تا مجد و عظمت را براى فرزندانتان به میراث بگذارید»!(4)

و امیر مؤمنان على(علیه السلام) در ابتداى خطبه جهاد چنین مى فرماید:

... فَاِنَّ الْجِهادَ بابٌ مِنْ أَبْوابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللّهُ لِخاصَّةِ أَوْلِیائِهِ وَ هُوَ لِباسُ التَّقْوى وَ دِرعُ اللّهِ الْحَصِیْنَةِ وَ جُنَّـتُهُ الْوَثِیْقَةُ، فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَهُ الْبَلاءُ وَ دُیِّثَ بِالصَّغارِ وَ الْقَماءَةِ...:

«...جهاد درى است از درب هاى بهشت، که خداوند آن را به روى دوستان خاص خود گشوده است، جهاد، لباس پر فضیلت «تقوا» است جهاد، زره نفوذناپذیر الهى است، جهاد، سپر محکم پروردگار است، آن کس که جهاد را ترک گوید، خداوند بر اندام او لباس ذلت و بلا مى پوشاند، و او را در مقابل دیدگاه مردم خوار و ذلیل جلوه مى دهد...».(5)

ضمناً باید توجه داشت: جهاد، تنها به معنى جنگ و نبرد مسلحانه نیست بلکه هر نوع تلاش و کوششى که براى پیشبرد اهداف مقدس الهى انجام گیرد را شامل مى شود.

و به این ترتیب، علاوه بر نبردهاى دفاعى و گاهى تهاجمى، مبارزات علمى، منطقى، اقتصادى، فرهنگى و سیاسى را نیز در بر مى گیرد.

* * *

1 ـ «دَرَجَةً» به صورت نکره ذکر شده، و همان طور که در کتب ادبى آمده است، نکره در این گونه موارد براى بیان عظمت و اهمیت است، گویا آن قدر درجه آنها بالا است که کاملاً شناخته نمى شود و این همانند چیزى است که به هنگام بیان ارزش فوق العاده چیزى گفته مى شود: هیچ کس قیمت آن را نمى داند!

2 ـ تفسیر «صافى»، جلد 1، صفحه 487، مکتبة الصدر تهران، طبع دوم، 1416 هـ ق ـ تفسیر «الأصفى»، جلد 1، صفحه 231، انتشارات دفتر تبلیغات، طبع اول، 1418 هـ ق ـ «جوامع الجامع»، جلد 1، صفحه 432، انتشارات جامعه مدرسین قم، طبع اول، 1418 هـ ق.

3 ـ «کافى»، جلد 5، صفحه 2، دار الکتب الاسلامیة ـ «وسائل الشیعه»، جلد 15، صفحه 10، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 97، صفحه 9 ـ «عوالى اللئالى»، جلد 3، صفحه 183، مطبعة سیّد الشهداء قم، طبع اول، 1403 هـ ق ـ «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 506، مؤسسه اسماعیلیان، طبع چهارم، 1412 هـ ق.

4 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 15، صفحه 15، چاپ آل البیت ـ «کافى»، جلد 5، صفحه 8، دار الکتب الاسلامیة ـ «نهج السعادة»، جلد 8، صفحه 67، مطبعة النعمان النجف الاشرف، طبع اول، 1385 هـ ق.

5 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 27.

.........................

تفسیر نمونه