شرح آیات 110 لغایت 112 سوره مبارکه النساء

110- وَمَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا

111- وَمَن يَكْسِبْ إِثْمًا فَإِنَّمَا يَكْسِبُهُ عَلَىٰ نَفْسِهِ ۚ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا

112- وَمَن يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا

110- هر کس کار بدى انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت

111- و هر کس گناهى مرتکب شود، به خود زیان رسانده; خداوند، دانا و حکیم است

112- وکسى که خطا یا گناهى مرتکب شود، سپس بى گناهى را به آن متهم سازد، بار بهتان و گناه آشکارى را بر دوش گرفته است

استغفار و غفران خدا

در این سه آیه در تعقیب بحث هاى مربوط به خیانت و تهمت که در آیات قبل گذشت، سه حکم کلى بیان شده است:

1 ـ نخست اشاره به این حقیقت شده که راه توبه، به روى افراد بدکار در هر حال باز است، مى فرماید: «کسى که کار بدى انجام دهد یا به خود (یا دیگرى) ستم کند و بعد حقیقتاً پشیمان شود، از خداوند طلب آمرزش کند و در مقام جبران بر آید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت» (وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحیماً).

باید توجه داشت که در آیه دو چیز عنوان شده: یکى «سوء» و دیگرى «ظلم به نفس»، و با توجه به قرینه مقابله و همچنین ریشه لغوى «سوء» که به معنى زیان رسانیدن به دیگرى است، چنین استفاده مى شود: هر نوع گناه اعم از این که انسان به دیگرى زیان برساند یا به خود، به هنگام توبه حقیقى و جبران، قابل آمرزش است.

ضمناً از تعبیر یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحیماً: «خدا را آمرزنده و مهربان مى یابد» استفاده مى شود: توبه حقیقى آن چنان اثر دارد که انسان در درون جان خود نتیجه آن را مى یابد.

از یکسو اثر ناراحت کننده گناه ـ با توجه به غفور بودن خداوند ـ از بین مى رود.

و از طرف دیگر، دورى خود از رحمت و الطاف خداوند را که نتیجه معصیت بود، به مقتضاى رحیمیت او، مبدل به نزدیکى احساس مى کند.

* * *

2 ـ آیه دوم توضیح همان حقیقتى است که اجمال آن در آیات قبل گذشت و آن این که: هر گناهى که انسان مرتکب مى شود، بالمآل و در نتیجه به خود ضرر زده و به زیان خود گام برداشته است، مى فرماید: «کسى که گناهى مرتکب شود به زیان خود کار کرده» (وَ مَنْ یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّما یَکْسِبُهُ عَلى نَفْسِهِ).

و در پایان آیه به این اصل اشاره کرده که: خداوند هم عالم است و از اعمال بندگان با خبر، و هم حکیم است و هر کس را طبق استحقاق خود مجازات مى کند، مى فرماید: «خداوند همواره دانا و حکیم است» (وَ کانَ اللّهُ عَلیماً حَکیماً).

و به این ترتیب، گناهان اگر چه در ظاهر مختلفند، گاهى زیان آن به دیگرى مى رسد و گاهى زیان آن به خویشتن است، اما پس از تحلیل نهائى همه به خود انسان باز مى گردد و آثار سوء گناه قبل از همه در روح و جان خود شخص ظاهر مى شود.(1)

* * *

3 ـ و در آخرین آیه اشاره به اهمیت گناه تهمت زدن نسبت به افراد بى گناه کرده، مى فرماید: «هر کس خطا یا گناهى مرتکب شود و آن را به گردن بى گناهى بیفکند، بار بهتان و گناه آشکارى بر دوش گرفته است» (وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَریئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً).

در این آیه، گناهانى را که انسان مرتکب مى شود و به گردن دیگرى مى افکند به دو قسم تقسیم شده: یکى «خطیئة» و دیگرى «اثم».

درباره تفاوت میان این دو، مفسران و اهل لغت سخن بسیار گفته اند، اما آنچه نزدیک تر به نظر مى رسد،: این است که: «خطیئة» از «خطا» در اصل، به معنى لغزش ها و گناهانى است که بدون قصد از انسان سر مى زند و گاهى داراى کفاره و غرامت است، ولى تدریجاً در معنى خطیئه توسعه اى داده شده و هر گناهى اعم از عمد و غیر عمد را در بر مى گیرد; زیرا هیچگونه گناهى (اعم از عمد و غیر عمد) با روح سلیم انسان سازگار نیست و اگر از او سر بزند در حقیقت یک نوع لغزش و خطا است که شایسته مقام او نیست.

نتیجه این که: «خطیئة» معنى وسیعى دارد که هم گناه عمدى و هم غیر عمدى را شامل مى شود، ولى «اثم» معمولاً به گناهان عمدى و اختیارى گفته مى شود.

«اثم» در اصل، به معنى چیزى است که انسان را از کارى باز مى دارد و از آنجا که گناهان، آدمى را از خیرات، باز مى دارند به آنها «اثم» گفته شده است.

ضمناً باید توجه داشت: در آیه در مورد تهمت، تعبیر لطیفى به کار برده شده و آن این که:

گناه را به منزله «تیر» قرار داده و انتساب آن به دیگرى را به منزله «پرتاب به سوى هدف».

اشاره به این که: همان طور که تیراندازى به سوى دیگرى ممکن است باعث از بین رفتن او شود، پرتاب تیر گناه هم به کسى که مرتکب نشده ممکن است آبروى او را که به منزله خون او است، از بین ببرد.

بدیهى است وزر و وبال این کار، براى همیشه بر دوش فردى که تهمت زده است باقى خواهد ماند، و تعبیر به اِحْتَمَلَ: «بر دوش مى گیرد» نیز اشاره به سنگینى و دوام این مسئولیت است!

* * *

نکته:

جنایت تهمت

تهمت زدن به بى گناه، از زشت ترین کارهائى است که اسلام آن را به شدت محکوم ساخته است، آیه فوق و روایات متعدد اسلامى که درباره این موضوع وارد شده، نظر اسلام را در این زمینه روشن مى سازد، امام صادق(علیه السلام) از حکیمى چنین نقل مى کند:

اَلْبُهْتانُ عَلَى الْبَرِىءِ أَثقَلُ مِنْ جِبال راسِیات: «تهمت زدن به بى گناه از کوه هاى عظیم نیز سنگین تر است»!(2)

از طرفى تهمت زدن به افراد بى گناه با روح ایمان سازگار نیست چنان که از امام صادق(علیه السلام) نقل شده:

اِذا اِتَّهَمَ الْمُؤْمِنُ أَخاهُ اِنْماثَ الاِیْمانُ فِى قَلْبِهِ کَما یَنْماثُ الْمِلْحُ فِى الْماءِ:

«کسى که برادر مسلمانش را متهم کند، ایمان در قلب او ذوب مى شود همانند ذوب شدن نمک در آب»!(3)

در حقیقت بهتان و تهمت، بدترین انواع دروغ و کذب است، زیرا هم مفاسد عظیم کذب را دارد، هم زیان هاى غیبت، و هم بدترین نوع ظلم و ستم است، و لذا از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده که فرمود:

مَنْ بَهَتَ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً أَوْ قالَ فِیْهِما ما لَیْسَ فِیْهِ أَقامَهُ اللّهُ تَعالى یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلى تَلٍّ مِنْ نار حَتّى یَخْرُجَ مِمّا قالَهُ:

«کسى که به مرد یا زن با ایمان تهمت بزند و یا درباره او چیزى بگوید که در او نیست، خداوند در روز قیامت او را بر تلّى از آتش قرار مى دهد تا از مسئولیت آنچه گفته است در آید».(4)

روشن است رواج این کار ناجوانمردانه در یک محیط، سبب به هم ریختن نظام و عدالت اجتماعى و آلوده شدن حق به باطل و گرفتار شدن بى گناه و تبرئه گنهکار و از میان رفتن اعتماد عمومى مى شود.

1 ـ شعله اول، نصیب دامنِ «آتش زنه» است *** این سزاى آن که بوسد آستان ظلم را

2 ـ «مستدرک»، جلد 9، صفحه 128 و جلد 12، صفحه 60، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 72،صفحه 194 و جلد 75، صفحات 191، 447 و 454 ـ «سفینة البحار»، جلد 1، صفحه 111، ماده «بهت»، انتشارات کتابخانه سنائى ـ «امالى شیخ صدوق»، صفحه 317، مؤسسة البعثة قم، طبع اول، 1417 هـ ق.

3 ـ «کافى»، جلد 2، صفحه 361، دار الکتب الاسلامیة ـ «وسائل الشیعه»، جلد 12، صفحه 302، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 72، صفحه 198 ـ «میزان الحکمة»، جلد 1، صفحه 336، دار الحدیث، طبع اول.

4 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 12، صفحه 288، چاپ آل البیت ـ «بحار الانوار»، جلد 72، صفحه 194 ـتفسیر «قرطبى»، جلد 3، صفحه 29، مؤسسة التاریخ العربى بیروت، 1405 هـ ق ـ «سفینة البحار»، جلد 1، صفحه 111، ماده «بهت»، انتشارات کتابخانه سنائى.

..........................

تفسیر نمونه