علامه ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی، ثقه‌ای جلیل‌القدر، فقیهی سترگ و محدثی چیره‌دست از بزرگترین علمای شیعه است که شیعه و سنی جایگاه علمی و شخصیت بارز وی را ستوده‌اند. وی از علمایی است که برای تحصیل به سرزمین‌های بسیاری سفر کرده و از عالمان زیادی علم آموخته است و دارای آثار بسیاری است.
علت نام‌گذاری
در مورد علت نام‌گذاری او به کراجکی و نحوه تلفظ این اسم در بین تاریخ‌نگاران چند ایده وجود دارد:
۱. برخی مانند: صاحب ریاض العلما و محدث قمی، در کتاب الکنی و الالقاب، کراجک را ـ به فتح کاف و ضم جیم ـ روستایی واقع در دروازه واسط، در مرکز شرقی عراق، سر راه بغداد ـ بصره دانسته‌اند. [۱]
۲. ابن‌حجر عسقلانی، کراجک را بر گرفته از کلمه کراجک ـ به فتح کاف و جیم ـ می داند، که به معنای یک نوع کار بدنی است.
۳. یافعی، لقب الخیمی را نیز به القاب کراجکی اضافه نموده و در توضیح آن می‌گوید: الخیمی منسوب به خیم (محلی است در مصر که کراجکی در آنجا ساکن بوده و یا بدانجا رفت و آمد داشته است. بعضی این مکان را از شهرهای شام می‌دانند.) است.
در مورد این که چرا او را قاضی خطاب کرده‌اند خبر دقیقی در دست نیست، زیرا تاکنون هیچ شهری شناخته نشده که منصب قضاوت یا حکومت آن بر عهده شخصیت مورد نظر ما بوده باشد، فقط احتمال می رود که منصب قضا، از سوی فرمانروایان طرابلس به او نسبت داده شده باشد.
تاریخ و مکان ولادت
در خصوص تاریخ و مکان ولادت ایشان در منابع مطلبی ذکر نشده است. و در کتاب‌های تراجم نیز مطلبی در این‌باره دیده نمی‌شود، اما به‌طور احتمالی ـ با توجه به این که وی در سال (۳۹۹ هـ . ق)، از ابوالحسن علی بن احمد لغوی، معروف به رکاز روایت کرده و معمولاً این کار در سنین ۲۵ سالگی امکان‌پذیر است، می توان حدس زد که سال ولادت او (۳۷۴ هـ . ق) بوده و حدود ۷۵ سال عمر نموده است.
در خصوص زمان ولادت وی به این نکته می‌توان اشاره کرد که با توجه به زمان رحلت ایشان (۴۴۹ هـ)[۲] احتمالا وی در اواخر قرن چهارم هجری متولد شده است. منابع فقط به این نکته اشاره کرده‌اند که وی «نزیل رمله» ساکن شهر رمله بوده است. سیدعبدالعزیز کریمی می‌نویسد: عبارت «نزیل رمله» به این نکته اشاره دارد که وی در آنجا سکونت داشته[۳] سپس می‌نویسد: برخی قائلند، وی اهل کراجک از روستاهای نزدیک واسط بوده است.[۴]
عشق به فراگیری
کراجکی عشق روز افزونی به تحصیل دانش داشت و در دوران زندگی‌اش، پیوسته برای آموختن تازها به سرزمین‌های مختلف اسلامی و غیر اسلامی سفر نمود. در این سفرها علاوه بر تحصیل، آثار گرانسنگی را نیز برای برخی اشخاص مانند: امیران، صاحب منصبان و عالمان به رشته تحریر در آورده است. از تألیفات متعدد و متنوع این عالم فرزانه در زمینه‌های: فقه، اصول فقه، حساب، ریاضیات، فلک، ادب، حدیث، فلسفه، کلام، نحو، اخلاق، تاریخ، رجال، تفسیر و ... به روشنی می‌توان دریافت، که وی به معارف و دانش‌های موجود در عصرش، توجه خاصی داشته است. به دلیل تلاش کراجکی در فراگیری دانش‌های مختلف، تاریخ‌نگاران او را به اوصافی چون: نحوی، لغوی، منجم، طبیب، متکلم، محدث، فقیه، و متفنن توصیف نموده‌اند.
اسامی سرزمین‌هایی که کراجکی بدانجا سفر کرده بدین شرح است:
۱. دمشق.
۲. طرابلس.
۳. بغداد، (۳۹۹ هـ . ق).
۴. میافارقین، (۳۹۹ هـ . ق).
۵. قاهره، (۴۰۷ و ۴۲۶ هـ . ق).
۶. صیدا ـ لبنان، (۴۱۱ هـ . ق).
۷. مکه، (۴۱۳ هـ . ق).
۸. رمله، (۴۱۰ ـ ۴۱۶ هـ . ق).
۹. صور ـ لبنان، (۴۱۶ هـ . ق).
۱۰. ببلیس، (۴۱۸ هـ . ق).
۱۱. مصر، (۴۳۶ هـ . ق).
۱۲. حلب (۴۳۶ هـ . ق).
۱۳. طبریه ـ فلسطین، (۴۳۶ هـ . ق).
اساتید و شاگردان
یکی از دانش‌هایی که کراجکی بدان پرداخته، علم حدیث است. وی از بزرگان این رشته در شهرهای مختلف بهره برده و به نقل حدیث مبادرت ورزیده است. اسامی تعدادی از مشایخ وی در این دانش عبارتند از:
۱. احمد بن حمزه الشریف ابومنصور حسینی عریضی.
۲. احمد بن محمد بن احمد هالینی هروی (۴۱۰ هـ . ق).
۳. اسد بن ابراهیم بن کلیب قاضی ابوالحسن سلمی خراسانی، بغداد، (۴۱۰ هـ . ق).
۴. عبدالله بن عثمان بن حماس ابومحمد.
۵. ابوالعباس بن نوح بن محمد حنبلی، (۴۱۱ هـ . ق).
۶. علی بن محمد ابوالحسن بساط بغدادی، (۴۱۰ هـ . ق).
۷. ابوالحسن بن موسی بن جعفر حسینی، قاهره (۴۰۷ هـ . ق).
۸. محمد بن علی بن محمد صخر قاضی ابوالحسن ازدی، مصر (۴۲۶ هـ . ق).
۹. محمد بن احمد بن شاذان قمی، مکه، (۴۱۲ هـ . ق).
۱۰. علی بن احمد، ابوالحسن لغوی، معروف به ابن‌رکاز، میافارقین (۳۹۹ هـ . ق).
۱۱. سید مرتضی انصاری، بغداد (۴۳۶ هـ . ق).
۱۲. شیخ ابوالعباس، احمد بن اسماعیل بن عثمان، حلب (۴۳۶ هـ . ق).
وی گروه زیادی از علمای زمانش را از خاصه و عامه ملاقات کرده و نزد ایشان تلمذ کرده و از آنها روایت شنیده است. از جمله مهم‌ترین اساتید و مشایخ وی می‌توان به شیخ مفید [۵] شیخ طوسی، نجاشی، سالار، ابن‌واسطی، ابن‌براج طرابلسی،[۶] مسلمی حرانی، ابن‌شاذان قمی، صیرفی بغدادی، احمد بن نوح بن محمد حنبلی،[۷] و.... اشاره کرد.
از جمله شاگردان ایشان می‌توان شیخ عبدالرحمان خزاعی نیشابوری، ابومحمد حبشی، حسین بن هبة‌الله طرابلسی[۸] را نام برد.
دیدگاه‌های علما
کراجکی از جمله علمای برجسته‌ای است که علمای شیعه و سنی در خصوص جایگاه علمی، وثاقت و احاطه ایشان به علوم مختلف، سخن گفته‌اند. در اینجا به پاره‌ای از این اقوال اشاره می‌کنیم.
منتجب‌الدین
منتجب‌الدین در فهرست وی را شیخ عالم، ثقه ابوالفتح محمد بن علی کراجکی، فقیه اصحاب، معرفی می‌کند، که نزد سید مرتضی و شیخ طوسی روایت قرائت نموده است و صاحب تصانیف نیز هست که از جمله آنها می‌توان به کتاب التعجب و کتاب النوادر اشاره کرد و اخبار ما از او، به واسطه پدرم، از پدرش نقل شده است.[۹]
شیخ حر عاملی
شیخ حر عاملی می‌نویسد: «عالم، فاضل، متکلم، فقیه، محدث جلیل‌القدر...» عاملی در ادامه، پس از ذکر تعدادی از کتاب‌های کراجکی، آن‌چه را که ابن‌بابویه و ابن‌شهرآشوب در مورد کراجکی گفته‌اند آورده و سپس می‌گوید: کتاب الفهرست متعلق به کراجکی است، سید بن طاووس هم همین مطلب را در آخر کتاب الورع الواقیه تأیید کرده است. [۱۰]
شهید اول
شهید اول در بسیاری از کتاب‌هایش از کراجکی به علامه تعبیر می‌کند، با اینکه از علامه حلی به فاضل تعبیر می‌نماید. [۱۱]
علامه مجلسی
علامه مجلسی می‌فرماید: اما کراجکی، او از عالمان و متکلمان بزرگ است و جمیع ارباب اجازات به او مستند می شوند. کتاب کنز الفوائد، او از کتاب‌های مشهوری است که همه کسانی که بعد از او آمده‌اند از آن بهره برده‌اند و بقیه کتاب‌هایش نیز در نهایت متانت هستند. [۱۲]
علامه مامقانی
علامه مامقانی در تنقیح المقال پس از اینکه ایشان را فقیه و ثقه معرفی می‌کند، می‌نویسد: هر کس کتب وی را ملاحظه کند، نهایت فضل و تحقیق و دقت و کمال اطلاع ایشان را از سایر مذاهب به خوبی می‌تواند درک کند.[۱۳]
سیداحمد حسینی
سیداحمد حسینی در مقدمه کتاب معدن الجواهر می‌نویسد: «نحوی، لغوی، منجم، طبیب، متکلم، فقیه، محدث....» [۱۴]
ذهبی
ذهبی از علمای اهل سنت وی را شیخ شیعه، از بزرگان شیعه، ماهر در فقه و اصول شیعی، نحوی، لغوی، منجم و طبیب، معرفی کرده است.[۱۵]
یافعی
یافعی دیگر عالم سنی می‌نویسد: «در این سال (۴۴۹) ابوالفتح محمد بن علی کراجکی رحلت کرد. وی سرور شیعه و صاحب تصانیف متعدده، نحوی، لغوی، منجم، طبیب، متکلم می‌باشد.» [۱۶]
به نظر می‌رسد از بین جنبه‌های مختلف علمی و علومی که ایشان به آن احاطه داشته و به عنوان علامه[۱۷] معرفی شده، محدث بودن و فقاهت ایشان از برجستگی خاصی برخوردار بوده است. در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه در خصوص جنبه فقاهتی ایشان آمده است: «فقیه شیعی نیمه اول قرن ۵ هـ در اثر فقهی خود به نام بستان ابواب فقه را به ترتیب مشجر (درختی) از یکدیگر تفریع کرد که عملی ابتکاری بود..» [۱۸]
تالیفات
از علامه ابوالفتح کراجکی تالیفات بسیار زیادی در زمینه‌های مختلف علمی از جمله علوم اسلامی به یادگار مانده است.
برخی از این آثار در مستدرک الوسایل و روضات الجنات خوانساری و پاره‌ای از آنها در کنز الفوائد ذکر گردیده‌اند. سیداحمد حسینی تالیفات او را بر حسب شمارش بعضی از علما ۷۰ مورد دانسته است.[۱۹] از مهم‌ترین تالیفات او می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.
۱- کنز الفوائد: مهم‌ترین اثر و تالیف این عالم شیعی است که نشان‌دهنده فضل و نهایت تحقیق و دقت ایشان است. محمدباقر خوانساری می‌نویسد: «کنزالفوائد از بهترین تالیفات این عالم بزرگ است که تا زمان ما باقی مانده است.[۲۰]
۲- التفضیل.[۲۱]
۳- معدن الجواهر و ریاضة الخواطر.
۴- الاستنصار فی النص علی ائمه الاطهار.
۵- رساله فی تفضیل امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام).
۶- الکر و الفر فی الامامه.
۷- رساله فی حق الوالدین.[۲۲]
۸- اخبار فی الاحاد.
۹- التعجب فی الامامه حسن.
۱۰- مساله فی المسح.
۱۱- منهاج فی معرفه مناسک الحجاج.
۱۲- شرح الاستبصار. [۲۳]
۱۳- الابانه عن المماثله فی الاستدلال لاثبات النبوه و الامامه.
۱۴- الاختیار من الاخبار.
۱۵- الاستطراف فیما ورد فی الفقه من الانصاف.
۱۶- الاصول الی مذهب آل الرسول (علیهم‌السلام).
۱۷- الاعلام بحقیقه ایمان اسلام امیرالمومنین (علیه‌السلام) (و ولده الکرام).
۱۸- الاغلاط فیما یرویه الجمهور.
۱۹- الاقناع عند تعذر الاجماع.
۲۰- انتفاع المومنین بما فی ایدی السلاطین.
۲۱- الانتقام ممن عذر بامیرالمومنین (علیه‌السلام).
۲۲- الایضاح بین طریقی الزیدیه و الامامیه. (در بعضی از منابع با نام «الایضاح بین السنه و الامامیه» آورده شده است.)
۲۳- ایضاح السبیل الی علم اوقات اللیل.
۲۴- الایضاح عن احکام النکاح.
۲۵- الباهر فی الاخبار.
۲۶- بر الوالدین.
۲۷- البرهان علی صحه طول عمر الامام صاحب الزمان (عجل‌الله‌تعالی‌وفرجه‌الشریف).
۲۸- البستان فی الفقه یا المشجر.
۲۹- البیان عن اعتقاد اهل الایمان.
۳۰- تفضیل الانبیاء علی الملائکه.
۳۱- التلقین لاولاد المومنین.
۳۲- رساله التنبیه علی اغلاط ابی الحسین البصری.
۳۳- التنبیه علی حقیقه البلاغه.
۳۴- تهذیب.
۳۵- التهذیب متصل بالتلقین یا تهذیب المسترشدین.
۳۶- الجدول فی طبقات الارث یا مختصر طبقات الوراث.
۳۷- الجدول المدهش یا المدهش.
۳۸- الجلیس.
۳۹- جواب رساله الاخوان (الاخوین).
۴۰- جواب الرساله الحازمیه.
۴۱- التعجب فی الامامه من اغلاط العامه.
۴۲- التعریف بوجوب حق الوالدین و...
رحلت
سرانجام این عالم بزگوار پس از عمری تحقیق و تالیف در دوم ربیع الثانی، سال ۴۴۹ هجری قمری[۲۴] در شهر صور وفات یافت.[۲۵]
پانویس
۱. قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب ج۳، ص۱۰۹.
۲. سیدبحرالعلوم، سیدمحمدمهدی، فوائد رجالیه، ج۳، ص۳۰۳، تهران، مکتبه الصادق علیه‌السّلام ۱۳۶۳، چاپ اول.
۳. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، الرساله العلویه، ص۱۹.
۴. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، الرساله العلویه، ص۲۰.
۵. خوئی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۵۸، ۱۴۱۳، چاپ پنجم.
۶. موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۱۱، تهران، مکتبه اسماعیلیان.
۷. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، الرساله العلویه، ص۲۳-۲۵، تحقیق سید عبدالعزیز کریمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵.
۸. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، الرساله العلویه، ص۲۵-۲۶، تحقیق سید عبدالعزیز کریمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵.
۹. منتجب‌الدین رازی، علی بن عبدالله، فهرست، ص۱۰۰، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۳۶۶.
۱۰. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الامل، ج۲، ص۲۸۷، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۴.
۱۱. قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، ج۳، ص۱۰۸.
۱۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص۳۵.
۱۳. مامقانی، عبدالله بن محمد، تنقیح المقال، ج۳، ص۱۵۹، نجف، مطبعه الرضویه.
۱۴. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، معدن الجواهر، ص۱۱، تحقیق سیداحمد حسینی، قم، مهر استوار.
۱۵. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۳۰، ص۲۳۶.
۱۶. یافعی، عبدالله بن اسعد، مراة الجنان، ج۳، ص۵۴.
۱۷. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، الرساله العلویه، ص۲۰، مقدمه، به نقل از شهید در دروس.
۱۸. مدرسی، سیدحسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ص۲۴، ترجمه محمد آصف فکرت.
۱۹. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، معدن الجواهر، ص۱۱، مقدمه به قلم سیداحمد حسینی.
۲۰. موسوی، محمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۲۱۰، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، تهران، مکتبه اسماعیلیان.
۲۱. منتجب‌الدین رازی، علی بن عبدالله، فهرست، ص۱۰، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۳۶۶.
۲۲. عاملی، شیخ حر، امل الامل، ج۲، ص۲۸۷، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۴.
۲۳. ابن‌شهرآشوب، محمدعلی، معالم العلماء، ص۱۵۳، قم.
۲۴. سید بحرالعلوم، سیدمحمدمهدی، فوائد رجالیه، ج۳، ص۳۰۳، تهران، مکتبه الصادق علیه‌السّلام ۱۳۶۳، چاپ اول.
۲۵. کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی، معدن الجواهر، ص۱۱، مقدمه به قلم سیداحمد حسینی.
..........................
منبع ویکی فقه
