حائری، ابوعلی محمدبن اسماعیل، عالم رجالی و فقیه امامی سده دوازدهم و سیزدهم می باشد.
معرفی اجمالی
محمد بن اسماعیل بن عبدالجبار بن سعدالدین مازندرانی حائری، معروف به ابوعلی (م ۱۲۱۵ یا ۱۲۱۶ ه.ق).[۱] یکی از اندیشمندان نام آور و از مدافعان مکتب تشیع بود و برای تحصیل معارف دینی هجرت های پی در پی نمود. این دانشمند معروف شیعه، در زمانی حساس، یعنی در زمان ظهور اخباریان، زندگی می کرد. بدین جهت، ایشان نیز هم چون دیگر طرفداران علمای اصولی به دفاع از مکتب اصولی پرداخت و اولین کتاب خود را به نام عقد اللآئی البهیثه فی الرّدّ علی الطائفه در رد اخباریان نگاشت. مقصود او از این نام، اخباریان بود وی این کتاب را ده سال قبل از کتاب منتهی المقال نوشت. به همین دلیل است که علمای شیعه،هریک به نحوی از ایشان تمجید کرده اند.
برای تحصیل معارف دینی هجرت‌های پی‌در‌پی نمود. این دانشمند معروف شیعه، در زمانی حساس، یعنی در زمان ظهور اخباریان، زندگی می‌کرد. بدین‌جهت، ایشان نیز هم چون دیگر طرفداران علمای اصولی به دفاع از مکتب اصولی پرداخت و اولین کتاب خود را به نام «عقد اللآئی البهیثه فی الرد علی الطائفه» در رد اخباریان نگاشت. مقصود او از این نام، اخباریان بود.
وی این کتاب را ده سال قبل از کتاب «منتهی المقال» نوشت. به همین دلیل است که علمای شیعه، هریک به نحوی از ایشان تمجید کرده‌اند.
ایشان در سال ۱۲۱۶ ق از دنیا رفتند.
بیوگرافی ابوعلی حائری
منبع اصلی شرح‌حال او، نوشته مختصر خودش در کتاب منتهی‌المقال [۲] است.وی در ۱۱۵۹ در کربلا زاده شد.پدرش مازندرانی بود، [۳][۴] ولی ابوعلی، به نقل از پدرش، نسب خود را به ابن‌سینا رسانده است، [۵] اما چون ابن‌سینا فرزندی نداشته است، در صحت این انتساب تردید وجود دارد. [۶][۷]
اساتید ابوعلی حائری
حائری از محضر آقا محمدباقر بهبهانی مشهور به وحید بهبهانی و سیدعلی طباطبائی بهره‌برد [۸][۹][۱۰] و محضر درس سیدمحسن اعرجی کاظمی و علامه سیدمحمدمهدی بحرالعلوم را نیز درک کرد. [۱۱][۱۲]
شاگردان ابوعلی حائری
از شاگردان او عبدالعلی رشتی [۱۳] و مولا درویش علی بغدادی حائری [۱۴] بودند.
محل وتاریخ وفات حائری
به نوشته خوانساری [۱۵] و خراسانی ، [۱۶] او در ۱۲۱۵ در کربلا درگذشت، اما فرزند حائری در حاشیه منتهی‌المقال نوشته است که پدر ش در ۱۲۱۶ در نجف وفات یافت و در صحن حرم امیرمؤمنان علی علیه‌السلام به خاک سپرده شد. [۱۷][۱۸]
منتهی المقال ابوعلی حائری
ازحائری آثاری برجای‌مانده که مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال ، درباره رجال و راویان شیعه ، است و بدین سبب، او را صاحب منتهی‌المقال نیز خوانده‌اند.
ویژگی کتاب منتهی المقال حائری
او در این کتاب بیشتر به منهج‌المقال میرزامحمد استرآبادی و تعلیقه وحید بهبهانی نظر داشته [۱۹] و مطالب محمدامین کاظمی در مشترکات را نیز آورده است. [۲۰]وی در مواردی نیز به اظهارنظر پرداخته و در کتابش برخی از رجال و راویان را آورده که در منهج‌المقال و تعلیقه وحید بهبهانی ذکر نشده است. [۲۱]
عدم ذکر افراد مجهول در منتهی المقال
حائری در این کتاب از افراد مجهول ذکری به میان نیاورده، چرا که فایده‌ای در آن ندیده [۲۲] و همین امر باعث شده است برخی از اثر او انتقاد کنند. [۲۳][۲۴]البته كسانى همچون مولا درویش‌على حائرى و محمدعلی آل‌کشکول ، كه بر منتهی‌المقال استدراک نوشته‌اند، این نقیصه را بر طرف كرده‌اند[۲۵]منتهی‌المقال در ۱۲۶۷ در تهران چاپ سنگی شد. [۲۶]این کتاب به تحقیق مؤسسه آل‌البیت لاحیاءالتراث، به مناسبت دویستمین سالگرد وفات ابوعلی حائری، در ۱۳۷۴ش/ ۱۴۱۶ در هفت مجلد در قم به چاپ حروفی رسید.بر منتهی‌المقال چندین تعلیقه و حاشیه نوشته شده که مهم‌ترین آن‌ها تکمله رجال أبی علی از مولا درویش‌علی حائری است[۲۷]
العذاب الواصب دیگر اثر حائری
اثر دیگر حائری، العذاب الواصب علی‌الجاحد الناصب است که ردیه‌ای است بر کتاب نواقض‌الروافض میر مخدوم شریفی [۲۸] نوری [۲۹] این کتاب را ستوده است.
عقداللالی اثر ابوعلی حائری
کتاب دیگر او عقداللالی البَهیة فی الرّدّعلی الطائفة الغَبیة است که آن را بیست سال پیش از تألیف منتهی‌المقال نگاشته است [۳۰] و در آن به نقد دیدگاههای اخباری ان ، که در آن روزگار کشمکشهای سختی با اصولیان داشتند، پرداخته است. [۳۱]
آثار فقهی ابوعلی حائری
چند اثر فقهی نیز از حائری به جامانده است، از جمله زهرالریاض به فارسی ، که رساله‌ای است در طهارت ، صلوة و صوم که منتخبی است از ریاض‌المسائل استادش سیدعلی طباطبائی. [۳۲]
این کتاب نسخه‌های خطی متعددی دارد[۳۳][۳۴][۳۵]
ترجمه زهرالریاض به زبان اردو
زهرالریاض را مولوی مهدی حسین به زبان اردو ترجمه کرده است. [۳۶]
حائری و ترجمه مناسک حج بهبهانی به فارسی
حائری دو رساله در مناسک حج ، تألیف استادش وحید بهبهانی و فرزند او، آقا محمدعلی بهبهانی ، را از عربی به فارسی ترجمه کرده است.
همچنین رساله‌ای را در احکام حج ، که خلاصه‌ای از ابواب کتاب حج ریاض‌المسائل است، تدوین کرده است. [۳۷]
آقابزرگ طهرانی [۳۸] نام این رساله را النخبةالوجیزة ذکر کرده است.
یوسف الیان سرکیس [۳۹] توضیح‌المقال حاج ملاعلی کنی را به اشتباه به ابوعلی حائری نسبت داده است.
فهرست منابع
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
(۳) سید محسن امین،أعیان الشیعة.
(۴) محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، قم ۱۴۱۶.
(۵) محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار در احوال رجال دوره قاجار، ج ۲، اصفهان ۱۳۶۲ش.
(۶) محمدهاشم خراسانی، منتخب التواریخ، تهران: انتشارات علمیه اسلامی.
(۷) خوانساری.
(۸) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات: مجموعه امام جمعه کرمان، تهران ۱۳۴۴ش.
(۹) محمدتقی دانش‌پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش ۵، تهران ۱۳۵۶ش.
(۱۰) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۱۱) محمد شیروانی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه وزیری یزد، (تهران) ۱۳۵۰ـ۱۳۵۸ش.
(۱۲) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم .
(۱۳) اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الأستارعن اسماء الکتب و الأسفار، قم ۱۴۰۹.
(۱۴) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
(۱۵) حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
پانویس
۱.الذریعه، ج ۲۳، ص ۱۳.
۲.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ذیل «ابوعلی»، قم ۱۴۱۶.
۳.خوانساری، ج۴، ص۴۰۴.
۴.حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۱۳۷، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
۵.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۳ـ۲۱۴، قم ۱۴۱۶.
۶.محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار در احوال رجال دوره قاجار، ج۲، ص۵۹۳، ج ۲، اصفهان ۱۳۶۲ش.
۷.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
۸.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۳ـ۲۱۴، قم ۱۴۱۶.
۹.خوانساری، ج۴، ص۴۰۴.
۱۰.سید محسن امین،أعیان الشیعة، ج۹، ص۱۲۴.
۱۱.خوانساری، ج۴، ص۴۰۴.
۱۲.عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، ج۱، ص۱۱۹، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم
۱۳.حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۱۳۷، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
۱۴.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال،ستون ۳۹۵، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
۱۵.خوانساری، ج۴، ص۴۰۵.
۱۶.محمدهاشم خراسانی، منتخب التواریخ، ج۱، ص۳۱۴، تهران،انتشارات علمیه اسلامی.
۱۷.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، مقدمه، ص۳۹، قم ۱۴۱۶.
۱۸.اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الأستارعن اسماء الکتب و الأسفار، ج۱، ص۵۶۱، قم ۱۴۰۹.
۱۹.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، ص۴ـ۵، قم ۱۴۱۶.
۲۰.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، ص۶، قم ۱۴۱۶.
۲۱.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، ص۴۷، قم ۱۴۱۶.
۲۲.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۱، ص۵ـ۶، قم ۱۴۱۶.
۲۳.حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۱۳۸، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
۲۴.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
۲۵.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
۲۶.خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۵، ستون ۳۲۰، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
۲۷.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۲۲۲ـ۲۲۳، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۸.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۲۴۰، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۹.حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ، ج ۲، ص ۱۳۸، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
۳۰.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۳، قم ۱۴۱۶.
۳۱.خوانساری، ج۴، ص۴۰۵.
۳۲.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۴، قم ۱۴۱۶.
۳۳.محمدتقی دانش‌پژوه و علی نقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، ج۱، ص۸۹، بخش ۵، تهران ۱۳۵۶ش.
۳۴.محمدتقی دانش‌پژوه و علی نقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، ج۳، ص۹۶۳ـ۹۶۴
۳۵.محمدتقی دانش‌پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، ج۱، ص ۹۰، بخش ۵، تهران ۱۳۵۶ش.
۳۶.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۷۱، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۷.محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، ج۷، ص۲۱۳ـ۲۱۴، قم ۱۴۱۶.
۳۸.محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۱۰۱، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۹.یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة،ج ۲، ستون ۱۶۲۸، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
....................
دانشنامه جهان اسلام
سایت اندشه قم
ویکی فقه
