و منها: وَذلِکَ زَمَانٌ لاَ یَنْجُو فِیهِ إِلاَّ کُلُّ مُؤْمِن نُوَمَة، «إِنْ شَهِدَ لَمْ یُعْرَفْ، وَ إِنْ غَابَ لَمْ یُفْتَقَدْ، أُولَئِکَ مَصَابِیحُ الْهُدَى،» وَ أَعْلاَمُ السُّرَى، لَیْسُوا بِالْمَسَایِیحِ، وَ لاَ الْمَذَایِیعِ الْبُذُرِ، أُولَئِکَ یَفْتَحُ اللهُ لَهُمْ أَبْوَابَ رَحْمَتِهِ وَ یَکْشِفُ عَنْهُمْ ضَرَّاءَ نِقْمَتِهِ.
أَیُّهَا النَّاسُ، سَیَأْتِی عَلَیْکُمْ زَمَانٌ یُکْفَأُ فِیهِ الإِسْلاَمُ، کَمَا یُکْفَأُ الإِنَاءُ بِمَا فِیهِ، أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّ اللهَ قَدْ أَعَاذَکُمْ مِنْ أَنْ یَجُورَ عَلَیْکُمْ، وَ لَمْ یُعِذْکُمْ مِنْ أَنْ یَبْتَلِیکُمْ، وَ قَدْ قَالَ جَلَّ مِنْ قَائِل: «إِنَّ فی ذلِکَ لآیَات وَ إِنْ کُنَّا لَمُبْتَلِینَ».
(آخر الزّمان) زمانى است که هيچ کس از فتنه ها نجات نمى يابد، مگر مؤمنى که بى نام و نشان است! اگر حاضر باشد، شناخته نمى شود و اگر غايب شود کسى سراغ او را نمى گيرد. آنها چراغ هاى هدايت و نشانه ها براى حرکت در شب هاى تاريک رهروان راه حقّ اند. آنها در ميان مردم اظهار وجود نمى کنند، و احمقانه و ناآگاهانه به افشاى اسرار نمى پردازند. آنها کسانى هستند که خداوند درهاى رحمتش را به رويشان مى گشايد، و سختى ها و مشکلات را از آنان برطرف مى سازد. اى مردم! به زودى زمانى بر شما فرا مى رسد که اسلام واژگون مى شود، همچون ظرفى واژگون که آنچه در آن است بريزد. اى مردم! خداوند به شما امان داده که هرگز بر شما ظلم روا ندارد; ولى هرگز امان نداده است که شما را آزمايش نکند، حال آنکه خداوند متعال (در قرآن) فرموده: «در اين ماجرا نشانه هايى است (از حق) و ما به يقين همگان را مى آزماييم!».
شرح و تفسیر
نشانه هاى آخر الزّمان
در این بخش - که آخرین بخش این خطبه است - امام(علیه السلام) به وضع آخرالزّمان و به تعبیر دیگر: زمان پر شور و شرّى که قبل از قیام حضرت مهدى(علیه السلام) فرا مى رسد اشاره کرده، گاه ویژگى هاى مؤمنان را در آن زمان شرح مى دهد، و گاه وضع اسلام و احکام و قوانین اسلامى را.(1)
مى فرماید: «آن (زمان) زمانى است که هیچ کس از فتنه نجات نمى یابد، مگر مؤمنى که بى نام و نشان است! اگر در حضور است، شناخته نمى شود و اگر غایب شود، کسى سراغ او را نمى گیرد!» (وَذلِکَ زَمَانٌ لاَ یَنْجُو فِیهِ إِلاَّ کُلُّ مُؤْمِن نُوَمَة، إِنْ شَهِدَ لَمْ یُعْرَفْ، وَ إِنْ غَابَ لَمْ یُفْتَقَدْ).
درست است که «نُوَمَه» از مادّه «نَوْم» به معناى شخص پر خواب است; ولى روشن است که در اینجا کنایه از افراد گمنام و ناشناخته است; به خصوص اینکه امام(علیه السلام)در جمله هاى بعد همین توضیح را درباره آنها بیان فرموده است.
بدیهى است در زمان هایى که فساد جامعه را فرا مى گیرد و مدیران و سردمداران اجتماع، افراد فاسد و آلوده هستند. افراد مؤمن و با شخصیّت، اگر چهره هاى شناخته شده اى باشند جبّاران آنها را رها نمى کنند; یا باید تسلیمشان شوند و در ردیف کارگزاران آنها قرار گیرند و یا در صورت مقاومت و امتناع، آنها را از میان برمى دارند. بنابراین، صلاح کار افراد مؤمن و با شخصیّت در این است که گمنام و دور از شهرت زندگى کنند، تا کسى به سراغ آنها نیاید.
در عین حال این گمنامى ظاهرى، چیزى از مقام آنها نمى کاهد و نقش معنوى خود را در جامعه خواهند داشت; از این رو امام(علیه السلام) در ادامه سخن مى افزاید: «آنها چراغ هاى هدایت و نشانه هایى براى حرکت در شب هاى تاریک رهروان راه حقّ اند». (أُولَئِکَ مَصَابِیحُ الْهُدَى، وَ أَعْلاَمُ السُّرَى).(2)
گر چه خاموشند، ولى راه و رسم آنها براى افراد آگاه و بیدار سرمشق بزرگى است و به چراغ ها و نشانه هایى مى مانند که در مسیر مسافران نصب مى شود، تا در شب تاریک راه را گم نکنند و بى راهه نروند.
سپس در توصیف این گروه از مؤمنان مى افزاید: «آنها در میان مردم اظهار وجود نمى کنند، و احمقانه و ناآگاهانه به افشاى اسرار نمى پردازند». (لَیْسُوا بِالْمَسَایِیحِ، وَ لاَ الْمَذَایِیعِ الْبُذُرِ).
مرحوم «سیّد رضى» در ذیل این خطبه - چنانکه خواهد آمد - «مَسَاییح» را به معناى افرادى که در میان مردم به فساد و سخن چینى مشغولند، تفسیر مى کند و «مَذَاییع» را به کسانى که شایعات زشت و گناه آلود را پخش مى کنند. و «بُذُر» را به معناى افراد نادان و بى منطق ذکر کرده; بنابراین، معناى جمله این مى شود که این گروه از مؤمنان نه مفسده جو و فتنه انگیزند و نه مانند سفیهان در پى اشاعه فحشا.
ولى آنچه در بالا ذکر کردیم که منظور از این جمله سیاحت گرانى هستند که در میان مردم سیر مى کنند و اظهار وجود مى نمایند و ناآگاهانه به افشاى اسرار مى پردازند، با معناى لغوى و جمله هاى دیگر خطبه سازگارتر است; چرا که امام(علیه السلام)آنها را به عنوان افراد ناشناخته در جامعه معرّفى مى کنند.
در پایان این توصیف چنین مى فرماید: «آنها کسانى هستند که خداوند درهاى رحمتش را به رویشان مى گشاید، و سختى ها و مشکلات را از آنان برطرف مى سازد!». (أُولَئِکَ یَفْتَحُ اللهُ لَهُمْ أَبْوَابَ رَحْمَتِهِ، وَ یَکْشِفُ عَنْهُمْ ضَرَّاءَ نِقْمَتِهِ).
این تعبیر نشان مى دهد که در آن زمان سخت و طوفانى، خداوند عنایتش را از مؤمنان راستین، که هدایتگر دیگرانند بر نمى گیرد و آنان را از شرّ ظالمان، حوادث دوران و مشکلات زمان حفظ مى کند.
سپس در ادامه این بحث، امام(علیه السلام) به پیشگویى صریح تر و توضیح بیشترى درباره آن زمان پرداخته، چنین مى افزاید: «اى مردم! به زودى زمانى بر شما فرا مى رسد که اسلام واژگون مى شود، همچون ظرفى که واژگون شود و آنچه در آن است بریزد». (أَیُّهَا النَّاسُ! سَیَأْتِی عَلَیْکُمْ زَمَانٌ یُکْفَأُ(3)). فِیهِ الإِسْلاَمُ، کَمَا یُکْفَأُ الإِنَاءُ بِمَا فِیهِ
تعبیر به «یُکْفَأُ فِیهِ الإِسْلاَمُ» کنایه لطیفى است از دگرگون شدن همه مفاهیم اسلام و از دست رفتن حقیقت آن; زیرا اسلام تشبیه به ظرفى شده که معارف و قوانین و احکام و اخلاق اسلامى در آن جاى گرفته است و همانگونه که ظرف آب را اگر وارونه کنند، هر چه در آن است مى ریزد، اسلام هم در آن زمان وارونه مى شود و محتواى خود را از دست مى دهد و تنها نامى از آن باقى مى ماند.
نشانه هاى چنین زمانى در عصر ما ظاهر شده; بسیارى از مسلمانان تنها به نام آن قناعت کرده اند; نه اثرى از اخلاق اسلامى در آن دیده مى شود، نه تقواى الهى، نه توکّل بر پروردگار! نه آشنا به معارف قرآنند و نه آگاه از حقایق سنّت; در میان شهوات غوطهورند و جز مال و مقام و لذّات مادّى و شهوات حیوانى چیزى را به رسمیّت نمى شناسند.
یکى از عوامل مهمّ این بدبختى «تفسیر رأى» و قرائت هاى دروغین و انحرافى از اسلام است; کسانى براى فریب خود، یا دیگران، با تفسیرهاى نادرست از حقایق مسلّم اسلام، آنها را با هوا و هوس هاى خویش تطبیق مى دهند و در نتیجه، اسلام به شکل قطعه مومى مى شود در دست آنها، که به هر شکل بخواهند آن را در مى آورند! و سرانجام، اسلام از دیدگاه آنها مجموعه اى از هوا و هوس هاى سرکش مى شود.
در حدیثى از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) خطاب به امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: «یَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْکَاذِبَةِ، وَ الأَهْواءِ السَّاهِیَةِ; زمانى فرا مى رسد که مردم حرام خدا را با شبهات دروغین و هوا و هوس هاى فراموشى آور، حلال مى شمرند!». (4)
در پایان این سخن، به پاسخ سؤال مقدّرى مى پردازد و آن سؤال این است که چرا خداوند مردم مسلمان را گرفتار این گونه زمان ها و حوادث ناهنجار آن مى کند؟ مى فرماید: «اى مردم! خداوند به شما تأمین داده که هرگز بر شما ظلم روا ندارد، ولى هرگز تأمین نداده است که شما را آزمایش نکند، حال آن که خداوند متعال (در قرآن) فرموده: «در این ماجرا (ماجراى حضرت نوح) نشانه هایى است (از حق) و ما به یقین، همگان را مى آزماییم!». (أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللهَ قَدْ أَعَاذَکُمْ مِنْ أَنْ یَجُورَ عَلَیْکُمْ، وَ لَمْ یُعِذْکُمْ مِنْ أَنْ یَبْتَلِیکُمْ، وَ قَدْ قَالَ جَلَّ مِنْ قَائِل: «إِنَّ فی ذلِکَ لآیَات وَ إِنْ کُنَّا لَمُبْتَلِینَ»).(5)
اشاره به اینکه این گونه زمان ها، دوران آزمایش و امتحان مردم است و همه بدون استثنا - از انبیاى بزرگ الهى گرفته تا افراد عادى - باید در آزمون بزرگ الهى شرکت کنند! آزمون هایى که گاهى جنبه فردى و گاه جنبه جمعى دارد; مانند آنچه در جمله هاى بالا که خداوند همگان را در یک آزمون سراسرى شرکت مى دهد، تا صادقان از کاذبان و مؤمنان از منافقان شناخته شوند.
کلام سیّد رضى
قال السیّد الشرّیف الرّضى: أَمَّا قَوْلُهُ(علیه السلام): «کُلُّ مُؤْمِن نُوَمَة» فَإِنَّمَا أَرَادَ بِهِ الْخَامِلَ الذِّکْرِ، الْقَلِیلَ الشَّرِّ.
وَ «الْمَسَایِیحُ» جَمْعُ «مِسْیَاحِ» وَ هُوَ الَّذِی یَسیِحُ بَیْنَ النَّاسِ بِالْفِسادِ وَالنَّمَائِم. وَ «الْمَذَایِیعُ» جَمْعُ «مِذْیَاع» وَ هُؤَ الَّذِی إِذَا سَمِعَ لِغَیْرِهِ بِفَاحِشَة أَذَاعَهَا، وَ نَوَّهَ بِهَا. وَ «الْبُذُرُ» جَمْعُ «بَذُور» وَ هُوَ الَّذِی یَکْثُرُ سَفَهُهُ وَ یَلْغُو مَنْطِقُهُ; سیّد شریف رضى مى فرماید: «امّا تعبیر آن حضرت «کُلُّ مُؤْمِن نُوَمَة» (هر مؤمن پر خواب) اشاره به افراد گمنام و بى آزار است و «أَلْمَسَایِیح» جمع «مِسْیاح» به معناى کسى است که در بین مردم به نمّامى و شرّ و فساد رفت و آمد دارد. و «أَلْمَذَایِیع» جمع «مِذْیاع» کسى است که چون کار زشتى را بشنود، اشاعه دهد. و «بُذُر» (بر وزن دهل) جمع «بَذُور» (بر وزن قبول) به کسى گفته مى شود که بسیار سفیه و بیهوده گو است».
نکته
سرچشمه هاى فساد در آخرالزّمان
در بسیارى از روایات نکوهش هایى از وضع آخرالزّمان مى بینیم که معمولا آخرالزّمان را به زمان هاى نزدیک قیام حضرت مهدى(علیه السلام) تفسیر کرده اند; و در واقع، مفاسدى است که به مضمون «کَمَآ مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً» صحنه جهان را فرا مى گیرد و دل هاى مشتاقان را براى پذیرش وجود مهدى(علیه السلام) که مظهر عدل و صلاح است، آماده مى سازد.
عواملى که سبب بروز و گسترش فساد در آخر زمان است، بسیار است; از جمله امور زیر است:
1- دور ماندن از تعلیمات انبیا و اوصیا(علیهم السلام).
2- فزونى وسایل فساد و هوسرانى و هواپرستى.
3- گسترش وسایل تبلیغاتى، که اجازه مى دهد هر فسادى در گوشه اى از دنیا باشد، به وسیله آنها به همه جاى دنیا کشیده شود.
4- فزونى شبهات در مبانى دین و اخلاق، از طریق تفسیر به رأى و قرائات مختلف از معارف دینى و برنامه هاى عملى و اخلاقى.
5- سلطه حاکمان جبّار و فاسد و مفسد، که هیچ چیز جز منافع مادّى خویش را به رسمیّت نمى شناسد و با سرگرم ساختن مردم - مخصوصاً جوانان - به انواع فساد، راه را براى نیل به مقاصد خود هموار مى سازند.
به راستى، دیندارى و دین باورى در چنین عصر و زمانهایى بسیار مشکل و طاقت فرساست و در واقع، این دوران، سخت ترین دوران آزمون هاى الهى براى بندگان است. و هیچ کس جز پاکان و نیکانى که دست توسّل به دامان لطف الهى مى زنند، از عهده چنین امتحان طاقت فرسایى بر نمى آیند!
1. عدم پيوند معنوى اين بخش، با بخش قبل، به خوبى نشان مى دهد که مرحوم «سيّد رضى» قسمت هايى از اين خطبه را که در ميان اين دو بخش بوده، حذف کرده است و تعبير به «منها» نيز شاهد صدق اين مدّعاست. 2. «سُرى» (بر وزن شما) به معناى راه رفتن در شب است. 3. «يُکفأ» از مادّه «کَفأ» (بر وزن نفع) به معناى واژگون کردن است. 4. نهج البلاغه، خطبه 156. 5. سوره مؤمنون، آيه 30.
