سبب نزول
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- کَانَتْ إِذَا نَزَلَتْ فَاتِحَهًُْ سُورَهًٍْ بِمَکَّهًَْ کُتِبَتْ بِمَکَّهًَْ ثُمَ یَزِیدُ اللَّهُ فِیهَا مَا یَشَاءُ بِالْمَدِینَهًْ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) در آغاز هر سوره‌ای که در مکّه نازل می‌گشت، نوشته می‌شد: «مکّیّه» سپس خداوند آنچه را که می‌خواست در مدینه بر آن می‌افزود.
معنی سوره
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ مُوسَی‌بْنِ‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ أَبِیهِ (علیه السلام) قَالَ: قَالَ لِأَبِی حَنِیفَهًَْ: مَا سُورَهًٌْ أَوَّلُهَا تَحْمِیدٌ وَ أَوْسَطُهَا إِخْلَاصٌ وَ آخِرُهَا دُعَاءٌ؟ فَبَقِیَ مُتَحَیِّراً ثُمَّ قَالَ: لَا أَدْرِی. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): السُّورَهًُْ الَّتِی أَوَّلُهَا تَحْمِیدٌ وَ أَوْسَطُهَا إِخْلَاصٌ وَ آخِرُهَا دُعَاءٌ سُورَهًُْ الْحَمْد.
امام صادق (علیه السلام) از امام کاظم (علیه السلام)، از پدرشان (علیه السلام) روایت شده است که حضرت به ابوحنیفه فرمود: «کدام سوره آغازش حمد و میانش اخلاص و پایانش دعاست»؟ ابوحنیفه حیران شد و گفت: «نمی‌دانم». امام (علیه السلام) فرمود: «سوره‌ای که آغازش حمد و میانش اخلاص و پایانش دعاست، سوره‌ی»حمد» می‌باشد».
فضیلت سوره
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِنَّ اللَّهَ مَنَّ عَلَیَّ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ مِنْ کَنْزِ الْجَنَّهًِْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) خداوند با [نازل‌کردن] سوره‌ی حمد، از گنج بهشت بر من منّت نهاد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَن جَابِرٍ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) حَدِیثٌ طَوِیلٌ یَقُولُ فِیهِ حَاکِیاً عَنِ اللهِ تَعَالَی وَ أَعْطَیْتُکَ وَ لِأُمَّتِکَ کَنْزاً مِنْ کُنُوزِ عَرْشِی فَاتِحَهًَْ الْکِتَاب.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) جابر (رحمة الله علیه) در حدیثی طولانی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل می‌کند که حضرت از قول خداوند متعال فرمود: «به امّتت گنجی از گنج‌های عرشم را عطا کردم که آن فاتحة الکتاب (سوره‌ی مبارکه‌ی حمد) است».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لِی: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ فَأَفْرَدَ الِامْتِنَانَ عَلَیَّ بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ وَ جَعَلَهَا بِإِزَاءِ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ إِنَّ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ أَشْرَفُ مَا فِی کُنُوزِ الْعَرْشِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ شَرَّفَهُ بِهَا وَ لَمْ یُشْرِکْ مَعَهُ فِیهَا أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِهِ مَا خَلَا سُلَیْمَانَ (علیه السلام).
پیامبر (صلی الله علیه و آله) همانا خداوند متعال به من فرمود: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! ما به تو سوره‌ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر/۸۷). پس با فاتحة الکتاب، جداگانه بر من منّت نهاد و آن را در کنار قرآن بزرگ قرار داد. همانا فاتحة الکتاب، ارزشمندترین چیز در گنجینه‌ی عرش است و خداوند عزّوجلّ آن را به محمّد (صلی الله علیه و آله) اختصاص داد و او را به آن مفتخر ساخت و هیچ‌یک از پیامبران را در این امر با وی شریک نگرداند، مگر حضرت سلیمان (علیه السلام) را».
العسکری (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ فَضَّلَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) بِفَاتِحَةِ الْکِتَابِ عَلَی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ (علیهم السلام) مَا أَعْطَاهَا أَحَدٌ قَبْلَهُ إِلَّا مَا أَعْطَی سُلَیْمَانَ‌بْنَ‌دَاوُدَ (علیه السلام) مِنْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَرَآهَا أَشْرَفَ مِنْ جَمِیعِ مَمَالِکِهِ الَّتِی أَعْطَاهَا. فَقَالَ: یَا رَبِّ مَا أَشْرَفَهَا مِنْ کَلِمَاتٍ إِنَّهَا لَآثَرُ عِنْدِی مِنْ جَمِیعِ مَمَالِکِیَ الَّتِی وَهَبْتَهَا لِی. قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: یَا سُلَیْمَانُ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ کَذَلِکَ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لَا أَمَهًٍْ سَمَّانِی بِهَا إِلَّا أَوْجَبْتُ لَهُ مِنَ الثَّوَابِ أَلْفَ ضِعْفِ مَا أُوْجِبُ لِمَنْ تَصَدَّقَ بِأَلْفِ ضِعْفِ مَمَالِکِکَ یَا سُلَیْمَانُ هَذَا سَبْعٌ مَا أَهَبُهُ إِلَّا لِمُحَمَّدٍ سَیِّدِ الْمُرْسَلِینَ تَمَامَ فَاتِحَهًِْ الْکِتَابِ.
امام عسکری (علیه السلام) خداوند با عنایت‌کردن سوره‌ی حمد به پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله)؛ فضیلتی به آن جناب بخشید که به هیچ‌یک از پیامبران (علیهم السلام) پیشین نداده، مگر سلیمان‌بن‌داود (علیه السلام)؛ که فقط بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را از این سوره دارد. [و سلیمان (علیه السلام)] این آیه را از تمام سلطنت و قدرتی که خدا به او عنایت کرده بود برتر می‌شمرد [و] می‌گفت: «خدایا! چه کلمات عالی و باارزشی است، من این کلمات را از تمام مملکتی که [به من] عنایت کرده‌ای باارزشتر می‌دانم». خداوند به او خطاب کرد: ای سلیمان! چگونه با ارزشتر نباشد و حال اینکه هر بنده‌ی من چه زن و چه مرد مرا با این کلمات بخواند ثوابی هزار برابر مملکت تو را صدقه بدهد به او عنایت می‌کنم. این یک‌هفتم از تمام آن سوره‌ایست که به محمّد (صلی الله علیه و آله) سرور انبیاء (علیهم السلام) داده‌ام (سوره‌ی فاتحة الکتاب).
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیِّ‌بْنِ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عَلِیِّ‌بْنِ‌مُوسَی‌بْنِ‌جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ‌بْنِ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِین (علیه السلام) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: قَسَمْتُ فَاتِحَهًَْ الْکِتَابِ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی فَنِصْفُهَا لِی وَ نِصْفُهَا لِعَبْدِی وَ لِعَبْدِی. مَا سَأَلَ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: بَدَأَ عَبْدِی بِاسْمِی وَ حَقٌّ عَلَیَّ أَنْ أُتَمِّمَ لَهُ أُمُورَهُ وَ أُبَارِکَ لَهُ فِی أَحْوَالِه ... قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: هَذَا لِعَبْدِی وَ لِعَبْدِی مَا سَأَلَ فَقَدِ اسْتَجَبْتُ لِعَبْدِی وَ أَعْطَیْتُهُ مَا أَمَّلَ وَ آمَنْتُهُ عَمَّا مِنْهُ وَجِلَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) خدای تبارک‌وتعالی فرماید: «فاتحة الکتاب را میان خودم و بندگانم دو نیمه کردم؛ نیمه‌ای از من است و نیمه‌ای از بنده‌ی من؛ و از آن بنده منست آنچه خواهش کند». گاهی که بنده گوید: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» خدای جلّ جلاله فرماید: «بنده‌ام به نامم آغاز کرد و بر من لازمست امورش را تمام کنم و احوالش را مبارک سازم ...». خدای عزّوجلّ فرماید: «این از بنده‌ی منست و بنده‌ی من هرچه خواهد از آن اوست و برای بنده‌ام اجابت کردم و آنچه آرزو داشت به او دادم و از آنچه ترسید او را آسوده ساختم».
الرّضا (علیه السلام)- عَنِ الْفَضْلِ‌بْنِ‌شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: أُمِرَ النَّاسُ بِالْقِرَاءَهًِْ فِی الصَّلَاهًِْ لِئَلَّا یَکُونَ الْقُرْآنُ مَهْجُوراً مُضَیَّعاً وَ لْیَکُنْ مَحْفُوظاً مَدْرُوساً فَلَا یَضْمَحِلَّ وَ لَا یُجْهَلَ وَ إِنَّمَا بُدِئَ بِالْحَمْدِ دُونَ سَائِرِ السُّوَرِ لِأَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ مِنَ الْقُرْآنِ وَ الْکَلَامِ جُمِعَ فِیهِ مِنْ جَوَامِعِ الْخَیْرِ وَ الْحِکْمَهًِْ مَا جُمِعَ فِی سُورَهًِْ الْحَمْدِ.
امام رضا (علیه السلام) فضل‌بن‌شاذان از امام رضا (علیه السلام) روایت می‌کند که می‌فرماید: مردمان از آن جهت به قرائت در نماز مأمور شده‌اند که مبادا قرآن متروک و به دست فراموشی سپرده شود و در نتیجه ضایع و نابود گردد، لیکن [چون قرائت قرآن در نمازها واجب شده، قرآن] حفظ گردیده و مورد آموزش و آموختن قرار گرفته پس نابود نگردد و جهل به آن نباشد و بدان جهت نماز با خواندن سوره‌ی حمد آغازگشته نه سوره‌های دیگر قرآن، که در هیچ کلام و هیچ سوره‌ی قرآن به اندازه سوره‌ی حمد، انواع خیر و حکمت یکجا جمع نشده است.
الرّضا (علیه السلام)- قَالَ الفَضْلُ‌بْنُ‌شَاذَانَ: ... قَالَ: فَلِمَ بَدَأَ بِالْحَمْدِ فِی کُلِ قِرَاءَهًٍْ دُونَ سَائِرِ السُّوَرِ قِیلَ لِأَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ فِی الْقُرْآنِ وَ الْکَلَامِ جُمِعَ فِیهِ جَوَامِعُ الْخَیْرِ وَ الْحِکْمَهًِْ مَا جُمِعَ فِی سُورَهًِْ.
امام رضا (علیه السلام) فضل‌بن‌شاذان گوید: ... «چرا در هر قرائتی فقط به سوره‌ی حمد باید ابتداء نمود نه سوره‌های دیگر»؟ در جواب گفته می‌شود: «برای اینکه هیچ سوره‌ای از سوره‌های قرآن مثل سوره‌ی حمد مشتمل بر جوامع خیر و حکمت نیست».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ سَبْعِینَ بَعِیراً فِی تَفْسِیرِ فَاتِحَهًِْ الْکِتَاب.
امام علی (علیه السلام) اگر می‌خواستم می‌توانستم چنان فاتحةالکتاب را تفسیر کنم که بار هفتاد شتر شود.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- لَمْ یَرِنَ إِبْلِیسُ مِثْلَ ثَلَاثِ رَنَّاتٍ قَطُّ رَنَّهًٍْ حِینَ لُعِنَ فَأُخْرِجَ مِنْ مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ رَنَّهًٍْ حِینَ وُلِدَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ رَنَّهًٍْ حِینَ أُنْزِلَتِ الْحَمْدُ وَ فِی ابْتِدَائِهَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) شیطان هرگز فریادی آن‌طور که در سه مورد برآورده است بر نیاورده است؛ یک؛ آنگاه که از رحمت خدا دور شده و از ملکوت آسمان‌ها رانده شد. و باردیگر؛ آن موقعی است که حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) متولّد شد، و فریاد دیگر؛ آن هنگام که سوره‌ی حمد و در آغاز آن بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ نازل شد.
الصّادق (علیه السلام)- رَنَّ إِبْلِیسُ أَرْبَعَ رَنَّاتٍ أَوَّلُهُنَّ یَوْمَ لُعِنَ وَ حِینَ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرْضِ وَ حِینَ بُعِثَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) عَلَی حِینِ فَتْرَهًٍْ مِنَ الرُّسُلِ وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ الْکِتَاب.
امام صادق (علیه السلام) شیطان چهار بار ناله سرداد؛ نخستین بار روزی که لعنت شد، بار دیگر زمانی که به زمین فرود آمد، دیگر وقتی که حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) پس از مدّتی که پیغمبری نیامده بود، به پیامبری برانگیخته شد و [بار چهارم] آنگاه که سوره‌ی حمد نازل شد.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَ إِبْلِیسَ رَنَ رَنِیناً، لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) عَلَی حِینِ فَتْرَهًٍْ مِنَ الرُّسُلِ وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ الْکِتَاب.
امام صادق (علیه السلام) شیطان دو بار ناله سرداد؛ آنگاه که خداوند، محمّد (صلی الله علیه و آله) را پس از مدّتی که پیغمبری نیامده بود به پیامبری برانگیخت و هنگامی که سوره‌ی حمد نازل شد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ أَشْیَاءَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنَا عَنْ سَبْعِ خِصَالٍ أَعْطَاکَ اللَّهُ مِنْ بَیْنِ النَّبِیِّینَ وَ أَعْطَی أُمَّتَکَ مِنْ بَیْنِ الْأُمَمِ. فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله): أَعْطَانِی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَاتِحَةَ الْکِتَاب.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) چند نفر یهودی به حضور پیغمبر آمدند و داناترینِ آنان مطالبی از حضرت پرسید و از جمله سؤالات اینکه: ما را از هفت خصلتی که خداوند از میان پیغمبران فقط به تو عطا کرده و از میان امّت‌ها فقط به امّت تو عطا فرموده آگاه فرما؟ پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خداوند به من سوره‌ی حمد را عطا فرموده است».
الصّادق (علیه السلام)- لَوْ قُرِئَتِ الْحَمْدُ عَلَی مَیِّتٍ سَبْعِینَ مَرَّهًًْ، ثُمَّ رُدَّتْ فِیهِ الرُّوحُ مَا کَانَ ذَلِکَ عَجَبا.
امام صادق (علیه السلام) اگر سوره‌ی حمد هفتادمرتبه بر مرده‌ای خوانده شود و او زنده گردد، جای شگفتی نیست.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ إِسْمَاعِیلَ‌بْنِ‌أَبَانٍ یَرْفَعُهُ إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِجَابِرِ‌بْنِ‌عَبْدِ اللَّهِ: یَا جَابِرُ! أَ لَا أُعَلِّمُکَ أَفْضَلَ سُورَهًٍْ أَنْزَلَهَا اللَّهُ فِی کِتَابِهِ؟ قَالَ: فَقَالَ جَابِرٌ: بَلَی، بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلِّمْنِیهَا. قَالَ: فَعَلَّمَهُ الْحَمْدُ لِلهِ أُمَّ الْکِتَابِ. قَالَ: ثُمَّ قَالَ لَهُ: یَا جَابِرُ! أَلَا أُخْبِرُکَ عَنْهَا؟ قَالَ: بَلَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَأَخْبِرْنِی. قَالَ: هِیَ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ، إِلَّا السَّامَ یَعْنِی الْمَوْت.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) اسماعیل‌بن‌ابان در حدیثی مرفوع از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل می‌کند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به جابربن‌عبدالله (رحمة الله علیه) فرمود: «ای جابر! آیا می‌خواهی بهترین سوره‌ای را که خداوند در کتابش نازل فرموده، را به تو بیاموزم»؟ جابر (رحمة الله علیه) عرض کرد: «بله، پدر و مادرم به فدایت! بیاموز». راوی می‌گوید: «حضرت، الْحَمْدُ لله یعنی امّ الکتاب را به او آموخت». سپس فرمود: «ای جابر! آیا می‌خواهی تو را از این سوره آگاه سازم»؟ عرض کرد: «بله، پدر و مادرم به فدایت! آگاه ساز». حضرت فرمود: «آن شفای هر دردی است به جز مرگ».
ثواب قرائت
الصّادق (علیه السلام)- عَن أَبِی‌بَکرِ الحَضرَمِی قَالَ: قَالَ أَبُوعَبْداللَّهِ (علیه السلام): إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَهًٌْ فَاقْرَأِ الْمَثَانِیَ وَ سُورَهًًْ أُخْرَی وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ ادْعُ اللَّهَ قُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ مَا الْمَثَانِی. قَالَ فَاتِحَهًُْ الْکِتَابِ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
امام صادق (علیه السلام) ابوبکر حضرمی نقل کرده است امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هرگاه حاجتی داشتی مثانی و سوره‌ای دیگر را بخوان و دو رکعت نماز بگزار و به‌سوی خدا دعا کن». عرض کردم: «خدایت شایسته بدارد، مثانی چیست»؟ فرمود: «فاتحة الکتاب است؛ بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِینَ».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) ... سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُول ... أَلَا فَمَنْ قَرَأَهَا مُعْتَقِداً لِمُوَالَاهًِْ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ (علیهم السلام) مُنْقَاداً لِأَمْرِهِمَا مُؤْمِناً بِظَاهِرِهِمَا وَ بَاطِنِهِمَا أَعْطَاهُ اللَّهُ بِکُلِّ حَرْفٍ مِنْهَا حَسَنَهًًْ کُلُّ وَاحِدَهًٍْ مِنْهَا أَفْضَلُ لَهُ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا فِیهَا مِنْ أَصْنَافِ أَمْوَالِهَا وَ خَیْرَاتِهَا وَ مَنِ اسْتَمَعَ إِلَی قَارِئٍ یَقْرَؤُهَا کَانَ لَهُ قَدْرُ ثُلُثِ مَا لِلْقَارِی فَلْیَسْتَکْثِرْ أَحَدُکُمْ مِنْ هَذَا الْخَیْرِ الْمُعْرِضِ لَکُمْ فَإِنَّهُ غَنِیمَهًٌْ لَا یَذْهَبَنَّ أَوَانُهُ فَتَبْقَی فِی قُلُوبِکُمُ الْحَسْرَهًُْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) بدانید که هرکس با اعتقاد به ولایت محمّد (صلی الله علیه و آله) و خاندان پاک او این سوره را بخواند و به فرمان آن گردن نهد و به ظاهر و باطن آن ایمان داشته باشد، خداوند عزّوجلّ به ازای هر حرف از آن پاداشی برتر از دنیا و تمامی اموال و خوبی‌های آن به او عطا فرماید؛ و هرکس به شخصی که این سوره را قرائت می‌کند، گوش بسپارد، به اندازه‌ی یک‌سوّم ثواب قاری را به او دهند. پس تا می‌توانید از این خیر و برکتی که در اختیارتان نهاده شده، بهره گیرید که آن یک غنیمت است؛ مبادا فرصتش بگذرد و حسرتش در دل‌هایتان باقی بماند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ قَالَ: جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَسَأَلَهُ أَعْلَمُهُمْ عَنْ أَشْیَاءَ ... قَالَ الیَهُودِیُّ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! فَمَا جَزَاءُ مَنْ قَرَأَ فَاتِحَهًَْ الْکِتَابِ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): مَنْ قَرَأَ فَاتِحَهًَْ الْکِتَابِ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِعَدَدِ کُلِّ آیَهًٍْ نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ ثَوَابَ تِلَاوَتِهَا.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) امام حسن (علیه السلام) در حدیثی طولانی نقل کرده است: چند نفر یهودی به حضور پیغمبر آمدند و داناترینِ آنان مطالبی از حضرت پرسید ... [مرد یهودی گفت:] «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! پاداش آنکه سوره‌ی حمد را بخواند چیست»؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هرکس که سوره‌ی حمد را بخواند خداوند ثواب خواندن همه‌ی آیاتی را که از آسمان نازل‌شده به او عطا خواهد فرمود».
الصّادق (علیه السلام)- عَن أبی‌عَبدالله (علیه السلام) قال: مَا قَرَأْتُ الْحَمْدَ عَلَی وَجَعٍ سَبْعِینَ مَرَّهًًْ إِلَّا سَکَن.
امام صادق (علیه السلام) بر هیچ دردی سوره‌ی حمد را هفتاد بار نخواندم مگر اینکه آرام یافت.
الباقر (علیه السلام)- مَنْ لَمْ یَبْرَأْهُ الْحَمْدُ لَمْ یَبْرَأْهُ شَیْء.
امام باقر (علیه السلام) کسی که سوره‌ی حمد او را از بیماری نجات ندهد، چیزی او را نجات نخواهد داد.
الباقر (علیه السلام)- مَنْ لَمْ یُبْرِئْهُ الْحَمْدُ لَمْ یُبْرِئْهُ شَیْء.
امام باقر (علیه السلام) هرکس را سوره‌ی حمد شفا نبخشد، هیچ چیز شفا ندهد.
الصّادق (علیه السلام)- لَوْ قَرَأْتَ الْحَمْدَ عَلَی مَیِّتٍ سَبْعِینَ مَرَّهًًْ ثُمَ رُدَّتْ فِیهِ الرُّوحُ مَا کَانَ ذَلِکَ عَجَبا.
امام صادق (علیه السلام) اگر سوره‌ی حمد هفتاد بار بر مرده‌ای خوانده شود و روح به تن او بازگردد، شگفت نیست.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- فِی تَفسِیرِالعَیَاشِی: أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ لِجَابِرِ‌بْنِ‌عَبْدِ‌اللَّهِ الْأَنْصَارِی (رحمة الله علیه) ... فَعَلَّمَهُ الْحَمْدَ أُمَّ الْکِتَابِ ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ (رحمة الله علیه) أَ لَا أُخْبِرُکَ عَنْهَا؟ قَالَ: بَلَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی فَأَخْبَرَهُ. قَالَ: هِیَ شِفَاءٌ مِنْ کُلِ دَاءٍ إِلَّا السَّامَ وَ السَّامُ الْمَوْت.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به جابربن‌عبدالله (رحمة الله علیه) الْحَمْدُ لله یعنی امّ الکتاب را آموخت. سپس فرمود: «ای جابر! آیا می‌خواهی تو را از این سوره آگاه سازم»؟ عرض کرد: «بله، پدر و مادرم به فدایت! آگاه ساز». حضرت فرمود: «آن شفای هر دردی است به جز مرگ».
الصّادق (علیه السلام)- مَنْ نَالَتْهُ عِلَّهًٌْ، فَلْیَقْرَأْ فِی جَیْبِهِ الْحَمْدَ سَبْعَ مَرَّاتٍ، فَإِنْ ذَهَبَتِ الْعِلَّهًُْ وَ إِلَّا فَلْیَقْرَأْهَا سَبْعِینَ مَرَّهًًْ وَ أَنَا الضَّامِنُ لَهُ الْعَافِیَهًْ.
امام صادق (علیه السلام) هرکس به مرضی مبتلا شود، سر در گریبان کند و هفت‌مرتبه سوره‌ی حمد را بخواند، اگر درد برطرف شد که هیچ؛ وگرنه هفتادمرتبه این سوره را بخواند. من ضامن بهبودیافتن او هستم.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یُنْزِلَ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ شَهِدَ اللَّهُ وَ قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ إِلَی قَوْلِهِ بِغَیْرِ حِسابٍ تَعَلَّقْنَ بِالْعَرْشِ وَ لَیْسَ بَیْنَهُنَ وَ بَیْنَ اللَّهِ حِجَابٌ فَقُلْنَ: یَا رَبِّ تُهْبِطُنَا إِلَی دَارِالذُّنُوبِ وَ إِلَی مَنْ یَعْصِیکَ وَ نَحْنُ بِالطَّهُورِ وَ الْقُدْسِ مُتَعَلِّقَاتٌ فَقَالَ سُبْحَانَهُ: وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا مِنْ عَبْدٍ قَرَأَکُنَّ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاهًٍْ إِلَّا أَسْکَنْتُهُ حَظِیرَهًَْ الْقُدْسِ عَلَی مَا کَانَ فِیهِ وَ إِلَّا نَظَرْتُ إِلَیْهِ بِعَیْنِیَ الْمَکْنُونَهًِْ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعِینَ نَظْرَهًًْ وَ إِلَّا قَضَیْتُ لَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ سَبْعِینَ حَاجَهًًْ أَدْنَاهَا الْمَغْفِرَهًُْ وَ إِلَّا أَعَذْتُهُ مِنْ کُلِّ عَدُوٍّ وَ نَصَرْتُهُ عَلَیْهِ وَ لَا یَمْنَعُهُ دُخُولَ الْجَنَّهًِْ إِلَّا الْمَوْت.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) چون خداوند عزیز و جلیل خواست فاتحة الکتاب، آیة الکرسی، شَهِدَ اللهُ؛ و قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ* تُولِجُ الَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی الَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ را نازل کند، بر عرش معلّق شدند درحالی‌که بینشان و خدا هیچ حجابی نبود، گفتند: «پروردگارا! ما را به دیار گناهان به‌سوی کسانی که تو را معصیت می‌کنند فرود می‌آوری و حال آنکه ما به طهارت و نزاهت معلّقیم»؟ خداوند سبحان فرمود: «به عزّت و جلالم قسم! که هیچ بنده‌ای بعد از هر نمازش شما را نخواند مگر آنکه او را در بهشت [با هرچه در آن است] سکنی می‌دهم، با نظر مخصوص خود، هر روز هفتادمرتبه به او می‌نگرم، هر روز هفتاد حاجت را برایش روا می‌کنم که کمترینش آمرزش است، از هر دشمنی پناهش داده و بر او یاریش می‌دهم، و جز مرگ، چیزی مانع ورود او به بهشت نمی‌گردد».
الصّادق (علیه السلام)- إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَهًٌْ، فَاقْرَأِ الْمَثَانِیَ وَ سُورَهًًْ أُخْرَی، وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ ادْعُ اللَّه.
امام صادق (علیه السلام) هرگاه حاجتی داشتی مثانی و سوره‌ای دیگر را بخوان و دو رکعت نماز بگزار و به‌سوی خدا دعا کن.
سبع مثانی، سوره حمد اسم‌های سوره)
الصّادق (علیه السلام)- عَن یُونُسِ‌بنِ‌عَبدِ‌الرَّحمَن عَمَّن رَفَعَهُ قَالَ: سأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ. قَالَ: هِیَ سُورَهًُْ الْحَمْدِ وَ هِیَ سَبْعُ آیَاتٍ مِنْهَابِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الْمَثَانِیَ لِأَنَّهَا تُثَنَّی فِی الرَّکْعَتَیْنِ.
امام صادق (علیه السلام) یونس‌بن‌عبدالرّحمان گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه‌ی ما به تو سوره‌ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر/۸۷) پرسیدم، ایشان فرمود: «سبع المثانی سوره‌ی حمد است که هفت آیه دارد و بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ یکی از آنهاست. این سوره از آن رو المثانی نام گرفته که در دو رکعت تکرار می‌شود».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ سَعْدِ‌بْنِ‌عُمَرَ الْجَلَّابِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ قَالَ: هِیَ فَاتِحَهًُْ الْکِتَابِ.
امام صادق (علیه السلام) سعدبن‌عمر الجلاب گوید: از امام صادق (علیه السلام) در مورد آیه: ما به تو سوره‌ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر/۸۷) سؤال کردم؛ امام (علیه السلام) فرمود: «منظور [از السَّبْعُ الْمَثَانِی] سوره‌ی حمد است».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- فَاتِحَةُ الْکِتَابِ هِیَ السَّبْعُ الْمَثَانِی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) فَاتِحَةُ الْکِتَابِ همان سبع المثانی است.
الصّادق (علیه السلام)- وَ السَّبْعُ الْمَثَانِی أُمُّ الْکِتَابِ یُثَنَّی بِهَا فِی کُلِّ صَلَاهًٍْ.
امام صادق (علیه السلام) سبع المثانی سوره‌ی حمد است که در هر نماز دوبار خوانده می‌شود.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ فَقَالَ: فَاتِحَةُ الْکِتَابِ یُثَنَّی فِیهَا الْقَوْلُ.
امام صادق (علیه السلام) محمّدبن‌مسلم گوید: از امام صادق (علیه السلام) پیرامون [مراد] آیه: ما به تو سوره‌ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر/۸۷) سؤال کردم». امام (علیه السلام) فرمود: «منظور، سوره‌ی حمد است که در هر نماز دوبار خوانده می‌شود».
الصّادق (علیه السلام)- اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِی أُمِ الْکِتَاب.
امام صادق (علیه السلام) اسم اعظم خداوند در امّ الکتاب؛ سوره‌ی‌حمد، پراکنده شده است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَکْرٍ‌الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ: إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَهًٌْ، فَاقْرَأِ الْمَثَانِیَ وَ سُورَهًًْ أُخْرَی وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ ادْعُ اللَّهَ. قُلْتُ: أَصْلَحَکَ اللَّهُ وَ مَا الْمَثَانِی؟ فَقَالَ: فَاتِحَةُ الْکِتَابِ.
امام صادق (علیه السلام) ابوبکر خضرمی از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که امام (علیه السلام) فرمود: «هرگاه حاجتی داشتی مثانی و سوره‌ای دیگر را بخوان و دو رکعت نماز بگزار و به‌سوی خدا دعا کن. عرض کردم: «خدایت تو را شایسته بدارد مثانی چیست»؟ فرمود: «فاتحة الکتاب است».
آیه بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ [1]
به‌نام خداوند بخشنده‌ی مهربان
فضیلت
الصّادق (علیه السلام)- مَا نَزَلَ کِتَابٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَّا أَوَّلُهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام صادق (علیه السلام) کتابی از آسمان نازل نگردیده مگر اینکه در ابتدای آن، بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ است.
الصّادق (علیه السلام)- مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ کِتَاباً إِلَّا وَ فَاتِحَتُهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ إِنَّمَا کَانَ یُعْرَفُ انْقِضَاءُ السُّورَهًِْ بِنُزُولِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ابْتِدَاءً لِلْأُخْرَی.
امام صادق (علیه السلام) خداوند هیچ کتابی را از آسمان فرو نفرستاد، مگر آنکه آغازگر آن بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ بوده است و پایان هر سوره نیز با نزول بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ آغازین سوره‌ی بعدی مشخص شده است.
الباقر (علیه السلام)- أَوَّلُ کُلِ کِتَابٍ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم.
امام باقر (علیه السلام) ابتدای هر کتابی که از آسمان نازل گردیده بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ است.
الصّادق (علیه السلام)- لَا تَدَعْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ إِنْ کَانَ بَعْدَهُ شِعْر.
امام صادق (علیه السلام) بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ را وامگذار، گرچه پس از آن شعری باشد.
الصّادق (علیه السلام)- فِی کَشفِ الغُمَّهًِْ: قَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ تِیجَانُ الْعَرَبِ.
امام صادق (علیه السلام) بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ تاج‌های عرب است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام) قَالَ: بَعدَ اَن حَکَی عَنِ النَّبِیّ (صلی الله علیه و آله) مَا رَاَی اِذ عَرَجَ بِهِ وَ عِلَّهًْ الاَذَانِ وَ الاِفتِتَاحِ: فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ التَّکْبِیرِ وَ الِافْتِتَاحِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْآنَ: وَصَلْتَ إِلَیَّ فَسَمِّ بِاسْمِی. فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی أَوَّلِ السُّوَر.
امام صادق (علیه السلام) در علل الشّرایع در حدیثی طولانی بعد از اینکه امام صادق (علیه السلام) از پیامبر (صلی الله علیه و آله) آنچه را در معراج مشاهده فرموده بود و [همچنین] علّت گفتن اذان و تکبیرة الاحرام [در نماز] را نقل فرمود ... گفت: [حضرت رسول (صلی الله علیه و آله)] وقتی از تکبیر و افتتاح فارغ شد خداوند عزّوجلّ فرمود: «الان به من رسیدی پس اسم مرا یاد کن». حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و به‌همین خاطر در اوّل هر سوره، گفتن بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مشروع گردید.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام) قَالَ: فَلَمَّا فَرَغَ مِنَ التَّکْبِیرِ وَ الِافْتِتَاحِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: الْآنَ وَصَلْتَ إِلَیَّ فَسَمِّ بِاسْمِی. فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی أَوَّلِ کُلِّ السُّورَهًٍْ ... فَقَالَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ: قَطَعْتَ ذِکْرِی فَسَمِ بِاسْمِی فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بَعْدَ الْحَمْدِ فِی اسْتِقْبَالِ السُّورَهًِْ الْأُخْرَی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: هنگامی‌که پیامبر (صلی الله علیه و آله) از گفتن الله اکبر و تکبیرة الاحرام فارغ شد خداوند عزّوجلّ فرمود: «اکنون به من رسیدی، پس نام مرا ببر». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ»؛ به‌همین خاطر در ابتدای هر سوره [از قرآن] بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قرار داده شده است. خداوند عزیز و جبّار فرمود: «یاد مرا قطع نمودی، پس نام مرا ببر». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»؛ به‌همین خاطر بعد از قرائت سوره‌ی حمد و در ابتدای سوره‌ی دیگر [که بعد از حمد خوانده می‌شود] بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قرار داده شده است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ شَرَّفَهُ بِهَا وَ لَمْ یُشْرِکْ مَعَهُ فِیهَا أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِهِ (علیهم السلام) مَا خَلَا سُلَیْمَانَ (علیه السلام) فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنْهَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَ لَا تَرَاهُ یَحْکِی عَنْ بِلْقِیسَ حِینَ قَالَتْ: إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ* إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) امام علی (علیه السلام) فرمود: خداوند عزّوجلّ آن (فاتحه‌الکتاب) را به محمّد (صلی الله علیه و آله) اختصاص داد و او را بدان مفتخر ساخت و هیچ یک از پیامبران (علیهم السلام) را در این امر با وی شریک نگرداند، مگر حضرت سلیمان (علیه السلام) را که از فاتحة الکتاب آیه: بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را به او عطا فرمود و از بلقیس حکایت کرد، آنگاه که او گفت: نامه‌ی پرارزشی به‌سوی من افکنده شده! این نامه از سلیمان است، و چنین می‌باشد: به‌نام خداوند بخشنده‌ی مهربان. (نمل/۳۰۲۹).
الصّادق (علیه السلام)- إِذَا أَمَّ الرَّجُلُ الْقَوْمَ جَاءَ شَیْطَانٌ إِلَی الشَّیْطَانِ الَّذِی هُوَ قَرِینُ الْإِمَامِ فَیَقُولُ: هَلْ ذَکَرَ اللَّهَ؟ یَعْنِی هَلْ قَرَأَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؟ فَإِنْ قَالَ: نَعَمْ؛ هَرَبَ مِنْهُ وَ إِنْ قَالَ: لَا؛ رَکِبَ عُنُقَ الْإِمَامِ وَ دَلَّی رِجْلَیْهِ فِی صَدْرِهِ فَلَمْ یَزَلِ الشَّیْطَانُ إِمَامَ الْقَوْمِ حَتَّی یَفْرُغُوا مِنْ صَلَاتِهِمْ.
امام صادق (علیه السلام) هرگاه کسی به امامت گروهی ایستد، شیطان به نزد شیطانی دیگر که نزدیک امام ایستاده می‌آید و می‌پرسد: «آیا نام خدا را به زبان آورد»؟ یعنی آیا بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را خواند؟ اگر بگوید: آری، او از امام دور می‌شود و اگر بگوید نه، او بر گردن امام سوار می‌شود و پاهایش را بر سینه‌اش می‌آویزد و این‌گونه شیطان پیشاپیش آن گروه به امامت می‌ایستد تا نمازشان را به پایان رسانند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ الآیهًْ قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا تَهَجَّدَ بِالْقُرْآنِ تَسَمَّعَ قُرَیْشٌ لِحُسْنِ قِرَاءَتِهِ وَ کَانَ إِذَا قَرَأَبِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَرُّوا عَنْهُ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) از امام صادق (علیه السلام) روایت است: هنگامی‌که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آن‌ها پشت می‌کنند و از تو روی بر می‌گردانند. (اسراء/۴۶) وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) در تهجّد و شب زنده‌داری‌اش قرآن می‌خواند به خاطر صوت زیبایی که حضرت داشت، قریش به صدای او گوش می‌دادند و هرگاه که بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ می‌خواند آنان می‌گریختند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ عِیسَی‌بْنِ‌عَبْدِ‌اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّه عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ: بَلَغَهُ أَنَّ أُنَاساً یَنْزِعُونَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَقَالَ: هِیَ آیَهًٌْ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ أَنْسَاهُمْ إِیَّاهَا الشَّیْطَانُ.
امام علی (علیه السلام) از حضرت علی (علیه السلام) روایت شده است که چون به حضرت گفتند برخی از مردم، بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را جا می‌اندازند، ایشان فرمود: «آن آیه‌ای از کتاب خداست که شیطان آن را از یادشان برده است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- کَشفُ الغُمَّهًْ: وَ قَدْ نَقَلْتُ مِنْ مُسْنَدِ أَحْمَدَ‌بْنِ‌حَنْبَلٍ قَالَ علی (علیه السلام) ... قال (علیه السلام) مَرَّهًًْ لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ بَعِیراً مِنْ تَفْسِیرِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم.
امام علی (علیه السلام) در کشف‌الغمّه آمده است: از مسند احمدبن‌حنبل روایت شده است امام علی (علیه السلام) فرمود: اگر بخواهم می‌توانم بار هفتاد شتر را از [شرح] بسم الله الرحمن الرحیم سنگین کنم.
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- إِنِّی لَأَعْرِفُ مَا فِی کِتَابِ أَصْحَابِ الْیَمِینِ وَ کِتَابِ أَصْحَابِ الشِّمَالِ وَ أَمَّا کِتَابُ أَصْحَابِ الْیَمِینِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) من می‌دانم آنچه در کتاب اصحاب یمین و [آنچه در] کتاب اصحاب شمال است؛ امّا کتاب اصحاب یمین [شامل] بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ است (یعنی ابتدای آن بسم الله است چون نوشته‌ی رحمت است).
الکاظم (علیه السلام)- عَنْ سُلَیْمَانَ الْجَعْفَرِیِّ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ فِی الْمَجْلِسِ: فَإِنْ قَرَأَبِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أُوجِرَ بِهِ. فَقَالَ: وَ أَیُّ آیَهًٍْ أَعْظَمُ فِی کِتَابِ اللَّهِ؟ فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام کاظم (علیه السلام) از سلیمان جعفری روایت است: مردی که در جلسه حضور داشت به امام کاظم (علیه السلام) گفت: «[اینکه فرمودید مرد بعد از آمیزش با همسرش، آیه‌ای از قرآن بخواند] اگر بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ را بخواند [کفایت می‌کند و] ثواب خواهد برد»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «چه آیه‌ای در قرآن با عظمت‌تر [از بسم الله] می‌باشد»؟! و [خود نیز] بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ گفت.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ خَالِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: سَمِعْتُ جَعْفَرَبْنَ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) یَقُولُ: مَا لَهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ وَ عَمَدُوا إِلَی أَعْظَمِ آیَهًٍْ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَزَعَمُوا أَنَّهَا بِدْعَهًٌْ إِذَا أَظْهَرُوهَا وَ هِیَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام صادق (علیه السلام) خالدبن‌مختار گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: «خداوند آنان را بکشد! والاترین آیه‌ی‌کتاب خدا را به عمد نمی‌خوانند و گمان کرده‌اند اگر آن را آشکار کنند، بدعت می‌شود. آن آیه: بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ است».
العسکری (علیه السلام)- فُضِّلَتْ {بِ}بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ هِیَ الْآیَهًُْ السَّابِعَهًُْ مِنْهَا.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) در تفسیر امام عسکری (علیه السلام) آمده است: رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: سوره‌ی حمد به‌واسطه‌ی بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ برتری یافته است و بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ یکی از هفت آیه‌ی آن می‌باشد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عن الصادق (علیه السلام): لَقَدْ دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ‌بْنُ‌یَحْیَی عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام). فَقَالَ عَبْدُاللَّهِ‌بْنُ‌یَحْیَی: یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَدْ أَفَدْتَنِی وَ عَلَّمْتَنِی فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تُعَرِّفَنِی ذَنْبِیَ الَّذِی امْتُحِنْتُ بِهِ فِی هَذَا الْمَجْلِسِ حَتَّی لَا أَعُودَ إِلَی مِثْلِهِ. قَالَ: تَرْکُکَ حِینَ جَلَسْتَ أَنْ تَقُولَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَجَعَلَ ذَلِکَ لِسَهْوِکَ عَمَّا نُدِبْتَ إِلَیْهِ تَمْحِیصاً بِمَا أَصَابَکَ. أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حَدَّثَنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ کُلُّ أَمْرٍ ذِی بَالٍ لَمْ یُذْکَرْ فِیهِ بِسْمِ اللهِ فَهُوَ أَبْتَرُ؟ فَقُلْتُ: بَلَی! بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی، لَا أَتْرُکُهَا بَعْدَهَا. قَالَ: إِذاً تَحْظَی بِذَلِکَ وَ تَسْعَدُ ثُمَّ قَالَ عَبْدُاللَّهِ‌بْنُ‌یَحْیَی: یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ مَا تَفْسِیرُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؟ قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَقْرَأَ أَوْ یَعْمَلَ عَمَلًا فَیَقُولُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِفَإِنَّهُ تُبَارَکُ لَهُ فِیه.
امام علی (علیه السلام) از امام صادق (علیه السلام) روایت است: عبدالله‌بن‌یحیی بر امام علی (علیه السلام) وارد شد و گفت: «ای امیرمؤمنان! اگر می‌خواهی به من فایده رسانی و مرا آموزش دهی؛ به من آن گناهی را که برایش در این مجلس گرفتار بلا شدم بشناسان تا بدان باز نگردم»؟ فرمود: «آن این بود که هنگام نشستن بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ نگفتی و خدا از تو این بی‌ادبی و ترک وظیفه را چنین نمود که این مصیبت و گرفتاریت، تو را پاک کرد. آیا ندانستی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از جانب خدای عزّوجلّ به من فرمود: «هرکار مهمّی که در آن بسم الله گفته نشود دنباله بریده شود». گفتم: «پدر و مادرم بقربانت! از این پس آن را واننهم». فرمود: «در این صورت به آن بهره‌مند شوی و خوشبخت گردی». عبداللَّه‌بن‌یحیی گفت: «ای امیرمؤمنان! تفسیر بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ چیست»؟ فرمود: «بنده هرگاه؛ اراده‌ی خواندن یا به‌جا آوردن عملی داشت، می‌گوید: بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به این معنا که: [به این اسم، این کار را به جا می‌آورم]. پس؛ هر عملی که به جا می‌آورد، در آن با [بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ] آغاز کند. یقینا! برایش در آن، میمنت و مبارکی است».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عن ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه): ... دَخَل عَبْدُ‌اللَّهِ‌بْنُ‌سَلَام مِنْ رُؤَسَاءِ بَنِی إِسْرَائِیل عَلی الرَسول فَقال: ... فَأَخْبِرْنِی أَیُ شَیْءٍ مُبْتَدَأُ الْقُرْآنِ وَ أَیُ شَیْءٍ مُؤَخَّرُهُ؟ قَالَ: مُبْتَدَؤُهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم ... سَهْمُ اللَّهِ الْمَنْزَلُ فِی کِتَابِهِ الْمُحْکَمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سُنَّهًُْ اللَّهِ سَبَقَتْ رَحْمَهًُْ اللَّهِ غَضَبَه.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) از ابن‌عباس (رحمة الله علیه) روایت است که عبدالله‌بن‌سلام از رؤسای بنی اسرائیل بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد شد و گفت: «مرا خبر بده که ابتدای قرآن و انتهای آن چیست»؟ فرمود: «ابتدای آن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ است ... سهم خداست که در کتاب محکم او تعیین شده است. بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سنّت خداست که رحمتش بر غضب او سبقت گرفته است».
الصّادق (علیه السلام)- وَ لَرُبَّمَا تُرِکَ فِی افْتِتَاحِ أَمْرِ بَعْضِ شِیعَتِنَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَیَمْتَحِنُهُ اللَّهُ بِمَکْرُوهٍ، لِیُنَبِّهَهُ عَلَی شُکْرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ، وَ یَمْحُوَ عَنْهُ وَصْمَهًَْ تَقْصِیرِهِ عِنْدَ تَرْکِهِ قَوْلَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم.
امام صادق (علیه السلام) و چه بسا! برخی از شیعیان ما، در آغاز کار، بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را [فراموش کند و] واگذارد! در نتیجه؛ خداوند به گرفتاری و بلا، دچارش کند برای اینکه؛ آگاه و بیدارش سازد! تا شکر و ثنای او را به جای آورد. و در آن گرفتاری و بلا، لکّه‌ی ننگ و تقصیر و کوتاهی او را [به هنگام ترک (بسم الله)] از او، بزداید.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام): لَقَدْ دَخَلَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ یَحْیَی عَلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ بَیْنَ یَدَیْهِ کُرْسِیٌّ فَأَمَرَهُ بِالْجُلُوسِ عَلَیْهِ فَجَلَسَ عَلَیْهِ فَمَالَ بِهِ حَتَّی سَقَطَ عَلَی رَأْسِهِ فَأَوْضَحَ عَنْ عَظْمِ رَأْسِهِ وَ سَالَ الدَّمُ فَأَمَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) بِمَاءٍ فَغَسَلَ عَنْهُ ذَلِکَ الدَّمَ ثُمَّ قَالَ: ادْنُ مِنِّی فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی مُوضِحَتِهِ وَ قَدْ کَانَ یَجِدُ مِنْ أَلَمِهَا مَا لَا صَبْرَ لَهُ مَعَهُ وَ مَسَحَ یَدَهُ عَلَیْهَا وَ تَفَلَ فِیهَا فَمَا هُوَ إِنْ فَعَلَ ذَلِکَ حَتَّی انْدَمَلَ فَصَارَ کَأَنَّهُ لَمْ یُصِبْهُ شَیْءٌ قَطُّ ثُمَّ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): یَا عَبْدَ اللَّهِ! الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ تَمْحِیصَ ذُنُوبِ شِیعَتِنَا فِی الدُّنْیَا بِمِحَنِهِمْ لِتَسْلَمَ لَهُمْ طَاعَاتُهُمْ وَ یَسْتَحِقُّوا عَلَیْهَا ثَوَابَهَا فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ‌بْنُ‌یَحْیَی: یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ إِنَّا لَا نُجَازَی بِذُنُوبِنَا إِلَّا فِی الدُّنْیَا، قَالَ: نَعَمْ! أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّهًُْ الْکَافِرِ؟ إِنَّ اللَّهَ یُطَهِّرُ شِیعَتَنَا مِنْ ذُنُوبِهِمْ فِی الدُّنْیَا بِمَا تُبْلِیهِمْ بِهِ مِنَ الْمِحَنِ وَ بِمَا یَغْفِرُهُ لَهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ حَتَّی إِذَا أَوْرَدُوا الْقِیَامَهًَْ، تَوَفَّرَتْ عَلَیْهِمْ طَاعَتُهُمْ وَ عِبَادَاتُهُمْ وَ إِنَّ أَعْدَاءَ آلِ مُحَمَّدٍ یُجَازِیهِمْ عَنْ طَاعَهًٍْ تَکُونُ مِنْهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ إِنْ کَانَ لَا وَزْنَ لَهَا لِأَنَّهُ لَا إِخْلَاصَ مَعَهَا حَتَّی إِذَا وَافَوُا الْقِیَامَهًَْ، حُمِلَتْ عَلَیْهِمْ ذُنُوبُهُمْ وَ بُغْضُهُمْ لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ خِیَارِ أَصْحَابِهِ، فَقُذِفُوا لِذَلِکَ فِی النَّار. فَقَالَ عَبْدُ‌اللَّهِ: یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)! قَدْ أَفَدْتَنِی وَ عَلَّمْتَنِی فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تُعَرِّفَنِی ذَنْبِیَ الَّذِی امْتُحِنْتُ بِهِ فِی هَذَا الْمَجْلِسِ حَتَّی لَا أَعُودَ إِلَی مِثْلِهِ؟ قَالَ: تَرْکُکَ حِینَ جَلَسْتَ أَنْ تَقُولَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، فَجَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ لِسَهْوِکَ عَمَّا نُدِبْتَ إِلَیْهِ تَمْحِیصاً بِمَا أَصَابَکَ، أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حَدَّثَنِی عَنِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ أَنَّهُ قَالَ: کُلُّ أَمْرٍ ذِی بَالٍ لَمْ یُذْکَرْ فِیهِ بِسْمِ اللهِ فَهُوَ أَبْتَرُ. فَقُلْتُ: بَلَی بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی لَا أَتْرُکُهَا بَعْدَهَا. قَالَ: إِذاً تَحْظَی بِذَلِکَ وَ تَسْعَد.
امام علی (علیه السلام) از امام صادق (علیه السلام) روایت است: عبداللَّه‌بن‌یحیی بر امیرالمؤمنان (علیه السلام) وارد شد. و در مقابلش صندلی بود، امیرالمؤمنان (علیه السلام) به او دستور نشستن داد و او هم، روی آن نشست. [ناگهان] صندلی کج شد! و با سرش [به زمین] فرود آمد! و [سرش شکست] و استخوان سرش اندکی نمایان شد! و خون، جاری گشت! امیرالمؤمنان (علیه السلام)، دستور آب داد. آوردند و خون را از او شست. آنگاه فرمود: «نزدیک من بیا»! نزدش آمد. دستش را بر آن [زخمی] که استخوانش نمایان بود، گذاشت. از درد آن، بیتاب شد و بر آن، دست مالید و آب دهان انداخت. به مجرّد این کار زخمش خوب شد! آنچنان‌که گویی [اصلا]! جراحتی به او نرسیده است. امیرالمؤمنان (علیه السلام) فرمود: «ای عبداللَّه! حمد و ستایش برای خداوندی است که پاک‌کردن گناه شیعیان ما را [در دنیا] به رنج و محنتشان قرار داده است! تا فرمانبری و طاعت، آنان را بی‌آلایش و سالم گرداند! و مستحقّ اجر و ثواب آن گرداند». عبداللَّه‌بن‌یحیی گفت: «ای امیرالمؤمنان (علیه السلام)! آیا به‌راستی ما جز در دنیا به گناهانمان مجازات نمی‌شویم»؟! فرمود: «آری! [همین طور است]. آیا نشنیدی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «دنیا، زندان مؤمن است! و بهشت کافر»! خدا شیعیان ما را [به خاطر محنت و رنجی که در این دنیا متحمّل شده‌اند، و به خاطر آمرزشی که؛ نصیب آنان فرموده است] حتما از گناهان، پاک و پاکیزه می‌گرداند! از این جهت است که خدا می‌فرماید: آنچه از گرفتاری و پیشامدی به شما رسد، از آن چیزی است که تاب‌وتوان شما به‌دست آورده، و [تعداد] بی‌شماری [از آن را] می‌بخشد و می‌گذرد. (شوری/۳۰) تا هنگامی‌که؛ به آستان رستاخیز در آمدند، طاعات و عباداتشان بر آن‌ها، سرشار گردد! و دشمنان محمّد (صلی الله علیه و آله) و دشمنان و بدخواهان ما را بنا به فرمانبری و طاعتی که از آنان سر می‌زند در دنیا پاداش و جزا می‌دهد! اگرچه طاعتشان بی‌وزن و بی‌ارزش است! چون خلوصی همراهش نیست. تا هنگامی‌که به آستان رستاخیز درآمدند، گناه و کینه‌ی خود [که از محمّد و آل محمّد (علیهم السلام) و یاران خوب او، در دل داشتند] بر آنان بازگردد! و به خاطر آن، در آتش افکنده شوند». در این هنگام؛ عبداللَّه‌بن‌یحیی گفت: «یا امیرمؤمنان (علیه السلام)! به‌من بال و پر دادی و مرا تعلیم فرمودی! پس اگر صلاح بدانی، گناهم را که در این مجلس به آن امتحان شدم به من بشناسان، تا همچنان تکرارش نکنم». فرمود: «لحظه‌ای که نشستی بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ نگفتی! نتیجه این شد که به خاطر سهو و نسیانت از آنچه به آن دعوت گشتی و خوانده شدی، خدا به این مصیبت و گرفتاریت، تمحیص و پاکی از گناه قرار داد. آیا ندانستی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از جانب خدای عزّوجلّ فرمود: «هر اقدام قابل توجّه که در آن، یادی از [بسم اللهِ] نشود، ناقص و بریده است»!؟ گفتم: «آری، پدر و مادرم فدای شما! بعد از این، ترکش نمی‌کنم». فرمود: «در این صورت از آن، بهره‌مند و سعادتمندی».
ثواب قرائت
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِذَا مَرَّ الْمُؤْمِنُ عَلَی الصِّرَاطِ فَیَقُولُ بِسْمِ‌اللهِ‌الرَّحْمنِ‌الرَّحِیمِ طُفِیَتْ لَهَبُ النِّیرَانِ وَ تَقُولُ جُزْ یَا مُؤْمِنُ فَإِنَّ نُورَکَ قَدْ أَطْفَأَ لَهَبِی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) اگر مؤمن به هنگام عبور از صراط بگوید: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»، شعله‌ی آتش فرو نشیند و گوید: «ای مؤمن! بگذر؛ چراکه نور تو شعله‌ام را خاموش کرد».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِذَا قَالَ الْمُعَلِّمُ لِلصَّبِیِّ قُلْ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. فَقَالَ الصَّبِیُ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، کَتَبَ اللَّهُ بَرَاءَهًًْ لِلصَّبِیِ وَ بَرَاءَهًًْ لِأَبَوَیْهِ وَ بَرَاءَهًًْ لِلْمُعَلِّم.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) هرگاه معلّم به کودک بگوید: «بگو: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم». و کودک بگوید: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»، خداوند برائت نامهای برای کودک، برائت نامهای برای پدر و مادرش و برائت نامهای برای معلّمش می‌نویسید.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَنْ حَزَنَهُ أَمْرٌ یَتَعَاطَاهُ فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ هُوَ مُخْلِصٌ لِلَّهِ وَ یُقْبِلُ بِقَلْبِهِ إِلَیْهِ لَمْ یَنْفَکَّ مِنْ إِحْدَی اثْنَتَیْنِ إِمَّا بُلُوغِ حَاجَتِهِ فِی الدُّنْیَا وَ إِمَّا یُعَدُّ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ یُدَّخَرُ لَهُ لَدَیْهِ وَ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقَی لِلْمُؤْمِنِینَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) هرکس را امری که بدان پرداخته غمگین و محزون‌کند، آنگاه بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بگوید درحالی‌که خالص برای خدا باشد و با جان و دل، به او روی آورد در آن، یکی از دو فایده است: یا رسیدن به نیاز دنیایی اوست! و یا چیزی است که به نزد خدا، برایش مهیّاست وَ مَا عِنْدَ اللهِ خَیْرٌ وَ أَبْقَی؛ و آنچه نزد خداست، برای مؤمنین، بهتر و پاینده‌تر است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیِّ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ ... قال الصادق (علیه السلام): و لَرُبَّمَا تَرَکَ بَعْضُ شِیعَتِنَا فِی افْتِتَاحِ أَمْرِهِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَیَمْتَحِنُهُ اللَّهُ بِمَکْرُوهٍ لِیُنَبَّهَ عَلَی شُکْرِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَ یُمْحَقَ وَصْمَهًُْ تَقْصِیرِهِ عِنْدَ تَرْکِهِ قَوْلَ بِسْمِ اللَّهِ قَالَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِعِبَادِهِ أَیُّهَا الْفُقَرَاءُ إِلَی رَحْمَتِی قَدْ أَلْزَمْتُکُمُ الْحَاجَهًَْ إِلَیَّ فِی کُلِّ حَالٍ وَ ذِلَّهًَْ الْعُبُودِیَّهًِْ فِی کُلِّ وَقْتٍ فَإِلَیَّ فَافْزَعُوا فِی کُلِّ أَمْرٍ تَأْخُذُونَ فِیهِ وَ تَرْجُونَ تَمَامَهُ وَ بُلُوغَ غَایَتِهِ فَقُولُوا عِنْدَ افْتِتَاحِ کُلِّ أَمْرٍ صَغِیرٍ أَوْ عَظِیمٍ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَیْ أَسْتَعِینُ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ بِاللَّهِ.
امام صادق (علیه السلام) و چه بسا! برخی از شیعیان ما در آغاز کار بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را [فراموش‌کند و] واگذارد! در نتیجه؛ خدا به گرفتاری و بلا، دچارش کند برای اینکه آگاه و بیدارش سازد! تا شکر و ثنای او به‌جای آورد. و در آن گرفتاری و بلا، لکّه‌ی ننگ و تقصیر و کوتاهی او را به‌هنگام ترک بِسْمِ اللهِ از او بزداید. خدای تعالی به بندگانش فرمود: ای نیازمندان رحمتم! به‌راستی؛ ذلّت بندگی را [در همه حال] و نیاز را [در همه‌ی اوقات]، گردنگیرتان ساختم! پس در [هر چیز و] هرکاری که شروع می‌کنید و به تمام آن و بلوغ نهاییش امیدوارید، به‌سوی من کرنش کنید و آغاز هر مطلب کوچک و بزرگی، بگویید: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ که در واقع چنین گفته‌اید: بر این کار، استعانت و یاری از خدا می‌طلبم.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِذَا قَالَ الْعَبْدُ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: بَدَأَ عَبْدِی بِاسْمِی وَ حَقٌّ عَلَیَّ أَنْ أُتَمِّمَ لَهُ أُمُورَهُ وَ أُبَارِکَ لَهُ فِی أَحْوَالِه.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) هرگاه بنده بگوید: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» خدای بزرگ و با عظمت فرماید: «بنده‌ام به نامم آغاز کرد و بر من لازم است امورش را تمام کنم و احوالش را مبارک سازم».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَکُلُ أَمْرٍ یَعْمَلُهُ یَبْدَأُ فِیهِ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّهُ یُبَارَکُ لَهُ فِیهِ.
امام علی (علیه السلام) [انسان] هر عملی که به جا می‌آورد در آن به بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ آغاز کند. یقیناً! برایش در آن، میمنت و مبارکی است!.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِذَا قَالَ الْعَبْدُ عِنْدَ مَنَامِهِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، یَقُولُ اللَّهُ مَلَائِکَتِی اکْتُبُوا نَفَسَهُ إِلَی الصَّبَاحِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) اگر کسی هنگام خوابیدن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بگوید خداوند می‌فرماید: «فرشتگان من! نفَس‌هایش را تا صبح، برایش [حسَنه] بنویسید»!
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ سَلْمَانَ (رحمة الله علیه) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): لَا یَدْخُلُ الْجَنَّهًَْ أَحَدٌ إِلَّا بِجَوَازِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ مِنَ اللَّهِ لِفُلَانِ بْنِ فُلَانٍ أَدْخِلُوهُ جَنَّةً عَالِیَةً قُطُوفُها.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) سلمان (رحمة الله علیه) گوید: رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «کسی وارد بهشت نمی‌شود مگر با اجازه‌نامه‌ای از بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ [که در آن نوشته شده] این نوشته‌ای از جانب خداوند برای فلان شخص است، او را در بهشتی عالی، که میوه‌هایش در دسترس است. (حاقه/۲۳۲۲) نمایید».
الباقر (علیه السلام)- عَنْ فُرَاتِ‌بْنِ‌أَحْنَفَ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُول وَ إِذَا قَرَأْتَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَتَرَتْکَ فِیمَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ.
امام باقر (علیه السلام) فرات‌بن‌احنف از امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کند و می‌گوید از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «هنگامی‌که بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را تلاوت نمایی، این آیه تو را میان آسمان‌ها و زمین حفظ خواهد کرد».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَنْ أَرَادَ أَنْ یُنَجِّیَهُ اللَّهُ مِنَ الزَّبَانِیَهًِْ التِّسْعَهًَْ عَشَرَ، فَلْیَقْرَأْ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّهَا تِسْعَهًَْ عَشَرَ حَرْفاً. لِیَجْعَلَ اللَّهُ کُلَّ حَرْفٍ مِنْهَا جُنَّهًًْ مِنْ وَاحِدٍ مِنْهُم.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) هرکس که می‌خواهد خداوند او را از شعله‌های نوزده‌گانه‌ی جهنّم رهایی بخشد بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را بخواند، زیرا آن نوزده حرف است و خداوند هر حرف را سپر شعله‌ای قرار می‌دهد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَنْ قَرَأَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِ حَرْفٍ أَرْبَعَهًَْ آلَافِ حَسَنَهًٍْ وَ مَحَا عَنْهُ أَرْبَعَهًَْ آلَافِ سَیِّئَهًٍْ وَ رَفَعَ لَهُ أَرْبَعَهًَْ آلَافِ دَرَجَهًْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) هرکس بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را بخواند، خداوند متعال برای هر حرف از آن چهارهزار پاداش برایش می‌نویسد و چهارهزار بدی را از او می‌زداید و چهار هزارمقام، برایش بالا ببرد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ أُمَّتِی یَأْتُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ هُمْ یَقُولُونَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَتَثْقُلُ حَسَنَاتُهُمْ فِی الْمِیزَانِ فَیُقَالُ أَلَا مَا أراجح {أَرْجَحَ} مَوَازِینَ أُمَّهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله). فَتَقُولُ الْأَنْبِیَاءُ (علیهم السلام): إِنَّ ابْتِدَاءَ کَلَامِهِمْ ثَلَاثَهًُْ أَسْمَاءٍ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ لَوْ وُضِعَتْ فِی کِفَّهًِْ الْمِیزَانِ وَ وُضِعَتْ سَیِّئَاتُ الْخَلْقِ فِی کِفَّهًٍْ أُخْرَی لَرَجَحَتْ حَسَنَاتُهُم.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) [دعایی که با بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ آغاز شود رد نخواهد شد]. همانا امّت من درحالی‌که بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ بر لب دارند روز قیامت وارد شوند و نیکی‌های آن‌ها در میزان، سنگینی کند. در این هنگام، دیگر امّت‌ها گویند: «چه چیز کفه‌ی ترازوهای امّت محمّد (صلی الله علیه و آله) را سنگینی بخشید»؟ پیامبران (علیهم السلام) به آنان پاسخ دهند: «سرآغاز سخن ایشان سه اسم از اسم‌های خداوند بود که اگر در یک کفه‌ی ترازو قرار گیرد و گناهان مخلوقات در کفه‌ی دیگر، نیکی‌های ایشان سنگینی خواهد کرد».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- جامع الاخبار عن النبی (صلی الله علیه و آله) قال: مَنْ قَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بَنَی اللَّهُ لَهُ فِی الْجَنَّهًِْ سَبْعِینَ أَلْفَ قَصْرٍ مِنْ یَاقُوتَهًٍْ حَمْرَاءَ فِی کُلِّ قَصْرٍ سَبْعُونَ أَلْفَ بَیْتٍ مِنْ لُؤْلُؤَهًٍْ بَیْضَاءَ فِی کُلِّ بَیْتٍ سَبْعُونَ أَلْفَ سَرِیرٍ مِنْ زَبَرْجَدَهًٍْ خَضْرَاءَ فَوْقَ کُلِّ سَرِیرٍ سَبْعُونَ أَلْفَ فِرَاشٍ مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ وَ عَلَیْهِ زَوْجَهًٌْ مِنْ حُورِ الْعَیْنِ وَ لَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ ذُؤَابَهًٍْ مُکَلَّلَهًٍْ بِالدُّرَرِ وَ الْیَوَاقِیتِ مَکْتُوبٌ عَلَی خَدِّهَا الْأَیْمَنِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلَی خَدِّهَا الْأَیْسَرِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللَّهِ وَ عَلَی جَبِینِهَا الْحَسَنُ (علیه السلام) وَ عَلَی ذَقَنِهَا الْحُسَیْنُ (علیه السلام) وَ عَلَی شَفَتَیْهَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِمَنْ هَذِهِ الْکَرَامَهًُْ؟ قَالَ: لِمَنْ یَقُولُ بِالْحُرْمَهًِْ وَ التَّعْظِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جامع الاخبار آمده است: هرکس بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را بخواند خداوند متعال در بهشت هفتادهزار قصر از یاقوت سرخ برایش بنا کند و در هر قصر هفتادهزار اتاق از درّ سفید بسازد و در هر اتاق هفتادهزار تخت از یاقوت سبز گذارد و بر هر تخت، هفتادهزار بستر از ابریشم ظریف و زربافت بگستراند و پری سیه چشمی با هفتادهزار طرّه موی آراسته به تاج مروارید و یاقوت به همسریش درآورد که بر گونه‌ی راستش محمّد رسول الله نوشته شده و بر گونه‌ی چپش علی ولیّ الله و بر پیشانی‌اش حسن (علیه السلام) و بر زنخدانش حسین (علیه السلام) و بر لبش بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ. عرض شد: «ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! چنین کرامتی برای کیست»؟ فرمود: «هرکه با احترام و بزرگداشت بگوید: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ قَالَ فِی لَیْلَهًِْ الْأَسْرَی عُرِضَ عَلَیَّ جَمِیعُ الْجِنَانِ فَرَأَیْتُ فِیهَا أَرْبَعَهًَْ أَنْهَارٍ نَهَراً مِنْ مَاءٍ وَ نَهَراً مِنْ لَبَنٍ وَ نَهَراً مِنْ خَمْرٍ وَ نَهَراً مِنْ عَسَلٍ قَالَ اللَّهُ: فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ . . . فَقُلْتُ: یَا جَبْرَئِیلُ مِنْ أَیْنَ یَجِیءُ هَذِهِ الْأَنْهَارُ وَ إِلَی أَیْنَ تَذْهَبُ؟ قَالَ: تَذْهَبُ الَی الْحَوْضِ الْکَوْثَرِ وَ لَا أَدْرِی مِنْ أَیْنَ تَجِیءُ؟ فَاسْئَلِ اللَّهَ أَنْ یُعَلِّمَکَ أَوْ یُرِیَکَ. فَدَعَوْتُ اللَّهَ فَجَاءَ مَلَکٌ فَسَلَّمَ وَ قَالَ: یَا مُحَمَدُ (صلی الله علیه و آله) أَغْمِضْ عَیْنَیْکَ. فَغَمَّضْتُ ثُمَّ قَالَ: إِفْتَحْ فَفَتَحْتُ فَإِذَا أَنَا عِنْدَ شَجَرَهًٍْ فَرَأَیْتُ قُبَّهًًْ مِنْ دُرٍّ بَیْضَاءَ وَ لَهَا بَابٌ مِنْ یَاقُوتٍ أَخْضَرَ وَ قُفْلٌ مِنْ ذَهَبٍ أَحْمَرَ لَوْ أَنَّ جَمِیعَ مَا فِی الدُّنْیَا مِنَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ وُضِعُوا عَلَی تِلْکَ الْقُبَّهًِْ لَکَانُوا مِثْلَ طَایِرٍ جَالِسٍ عَلَی جَبَلٍ . . . وَ رَأَیْتُ هَذِهِ الْأَنْهَارَ الْأَرْبَعَهًَْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِ هَذِهِ الْقُبَّهًِْ فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أَرْجِعَ قَالَ لِی ذَلِکَ الْمَلَکُ: لِمَ لَا تَدْخُلُ فِی الْقُبَّهًِْ؟ قُلْتُ: کَیْفَ أَدْخُلُ وَ عَلَی بَابِهَا قُفْلٌ؟ فَقَالَ لِی: إِفْتَحِ الْقُفْلَ. قُلْتُ: کَیْفَ أَفْتَحُهُ وَ لَیْسَ فِی یَدَی مِفْتَاحٌ؟ قَالَ لِی: فِی یَدِکَ مِفْتَاحُهُ. قُلْتُ: أَیْنَ؟ قَالَ: مِفْتَاحُهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَدَنَوْتُ وَ قُلْتُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَفُتِحَ الْقُفْلُ وَ دَخَلْتُ فِی الْقُبَّهًِْ فَرَأَیْتُ هَذِهِ الْأَنْهَارَ تَجْرِی مِنْ أَرْبَعَهًِْ أَرْکَانِ الْقُبَّهًِْ فَلَمَّا أَرَدْتُ الْخُرُوجَ مِنْ الْقُبَّهًِْ قَالَ لِی مَلَکٌ: هَلْ نَظَرْتَ وَ رَأَیْتَ؟ قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: أُنْظُرْ ثَانِیاً فَلَمَّا نَظَرْتُ فَرَأَیْتُ مَکْتُوباً عَلَی أَرْبَعَهًِْ أَرْکَانِ الْقُبَّهًِْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ رَأَیْتُ نَهَرَ الْمَاءِ یَخْرُجُ مِنْ مِیمِ بِسْمِ اللهِ وَ نَهَرَ اللَّبَنِ مِنْ هَاءِ اللهِ وَ نَهَرَ الْخَمْرِ مِنْ مِیمِ الرَّحْمَنِ وَ نَهَرَ الْعَسَلِ یَخْرُجُ مِنْ مِیمِ الرَّحِیمِ فَعَلِمْتُ أَصْلَ هَذِهِ الْأَنْهَارِ الْأَرْبَعَهًِْ مِنَ الْبَسْمَلَهًِْ، فَقَالَ اللَّهُ: یَا مَحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! مَنْ ذَکَرَنِی بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ مِنْ أُمَّتِکَ بِقَلْبٍ خَالِصٍ مِنْ رِیَاءٍ وَ قَالَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سَقَیْتُهُ مِنْ هَذِهِ الْأَنْهَارِ الْأَرْبَعَهًِْ. إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُسْقِی أَهْلَ الْجَنَّهًِْ یَوْمَ السَّبْتِ مَاءَ الْجَنَّهًِْ، وَ یَوْمَ الْأَحَدِ مِنْ عَسَلِهَا وَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ یَشْرَبُونَ مِنْ لَبَنِهَا، وَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ یَشْرَبُونَ مِنْ خَمْرِهَا فَإِذَا شَرِبُوا سَکِرُوا وَ إِذَا سَکِرُوا طَارُوا أَلْفَ عَامٍ حَتَّی یُنْتَهَی الَی جَبَلٍ عَظِیمٍ مِنْ مِسْکٍ أَذْفَرَ فَیَخْرُجُ السَّلْسَبِیلُ مِنْ تَحْتِهِ فَیَشْرَبُونَ مِنْهُ وَ ذلِکَ یَوْمُ الْأَرْبَعََاءِ ثُمَّ یَطِیرُونَ أَلْفَ عَامٍ حَتَّی یُنْتَهَی الَی قَصْرٍ عَقِیقٍ وَ فِیهِ سُرُرٌ مَرْفُوعَهًٌْ وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَهًٌْ کَمَا فِی الْآیَهًِْ فَیَجْلِسُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ عَلَی سَرِیرٍ فَیَنْزِلُ عَلَیْهِمُ شَرَابُ الزَّنْجَبِیلِ فَیَشْرَبُونَ مِنْهُ وَ ذَلِکَ یَوْمُ الْخَمِیسِ ثُمَّ یَمْطُرُ عَلَیْهِمْ غَیْمٌ أَبْیَضُ الَّذِی خُلِقَ مِنَ الزَّعْفَرَانِ أَلْفَیْ عَامٍ أَلْفَ عَامٍ حُلَلٌ وَ أَلْفَ عَامٍ جَوْهَرٌ وَ یَتَعَلَّقُ بِکُلِّ جَوْهَرٍ حُورٌ عِیْنٌ ثُمَّ یَطِیرُونَ أَلْفَ عَامٍ حَتَّی یَنْتَهُوا الَی مَقْعَدِ صِدْقٍ وَ ذلِکَ یَوْمُ الْجُمُعَهًِْ وَ یَقْعُدُونَ عَلَی مَائِدَهًِْ الْخُلْدِ وَ یَنْزِلُ عَلَیْهِمُ الرَّحِیقُ الْمَخْتُومُ خِتامُهُ مِسْکٌ فَیَشْرَبُونَهُ وَ قَالَ: وَ هُمْ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ وَ یَجْتَنِبُونَ الْمَعَاصِیَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) در شب معراج، تمامی بهشت‌ها بر من عرضه شد در میان آن‌ها چهار نهر مشاهده کردم نهری از آب، نهری از شیر، نهری از شراب و نهری از عسل؛ خداوند فرموده است: در آن نهرهایی از آب صاف و خالص که بدبو نشده، و نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته، و نهرهایی از شراب [طهور] که مایه‌ی لذّت نوشندگان است، و نهرهایی از عسل مصفّاست، و برای آن‌ها در آن از همه‌ی انواع میوه‌ها وجود دارد و [از همه بالاتر] آمرزشی است از سوی پروردگارشان! آیا این‌ها همانند کسانی هستند که همیشه در آتش دوزخند و از آب جوشان نوشانده می‌شوند که اندرونشان را از هم متلاشی می‌کند؟! (محمّد/۱۵). گفتم: «ای جبرئیل! این نهرها از کجا آمده و به کجا می‌روند»؟ گفت: «به حوض کوثر می‌روند ولی نمی‌دانم از کجا می‌آیند، از خداوند بخواه تا تو را آگاه ساخته یا به تو نشان دهد». من نیز از خدا خواستم؛ در این حال فرشته‌ای آمد و سلام کرد و گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! چشمانت را ببند»! من نیز چشمانم را بستم؛ سپس گفت: «چشمانت را باز کن». من نیز باز کردم و خود را کنار درختی دیدم و قُبّه‌ای از مروارید درخشان مشاهده کردم که دری از یاقوت سبز و قفلی از طلای سرخ داشت؛ اگر تمام انسان‌ها و جنّیانی که در دنیا هستند بر روی آن قبّه قرار گیرند همچون پرنده‌ای خواهند بود که بر کوهی نشسته یا بادامی که در دریایی افتاده باشد؛ و این نهرهای چهارگانه را دیدم که از زیر این قبّه جاری شده‌اند. هنگامی‌که خواستم برگردم همان فرشته به من گفت: «چرا داخل قبّه نمی‌شوی»؟ گفتم: «چگونه داخل شوم با اینکه قفلی بر در آن است»؟ فرشته گفت: «قفل را باز کن»! گفتم: «چگونه بازش کنم با اینکه کلیدی در دست ندارم»؟ گفت: «کلیدش در دستان توست»! گفتم: «کجاست»؟ گفت: «کلیدش بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ است». پس نزدیک شدم و بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ گفتم، قفل بازگشت و داخل قبّه شدم و دیدم که این نهرها از چهار رکنِ قبّه جاری هستند. هنگامی‌که خواستم از قبّه خارج شوم فرشته‌ای به من گفت: «آیا نگاه کردی و دیدی»؟ گفتم: «آری»! گفت: «دوباره نگاهی بیانداز». چون نگاه کردم دیدم بر روی چهار رکن قبّه نوشته شده بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ. و دیدم نهر آب از میم بِسْمِ اللهِ و نهر شیر از هاء الله و نهر شراب از میم الرَّحمن و نهر عسل از میم الرَّحیم خارج می‌شود، دانستم که سرچشمه‌ی این چهار نهر از بِسْمِ اللهِ است. [در این حال] خداوند فرمود: «ای محمّد! هرکس از امّتت با نیّتی خالص مرا به این نام‌ها بخواند و بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ بگوید او را از این نهرهای چهارگانه سیراب خواهم نمود». خداوند روز شنبه، اهل بهشت را از آب بهشت و روز یکشنبه از عسل بهشت سیراب می‌فرماید و روز دوشنبه از شیر بهشت و روز سه شنبه از شراب بهشت می‌نوشند چون [از شراب] بنوشند مست گردند و چون مست گردند هزار سال به پرواز درآیند تا در نهایت به کوهی بلند از مُشک خوشبو رسند که چشمه‌ی «سلسبیل» (نام چشمه‌ای در بهشت) از زیر آن جاری می‌گردد و آن‌ها از آن چشمه می‌نوشند و این در روز چهارشنبه خواهد بود. آنگاه هزارسال دیگر به پرواز درآیند تا به قصری [ساخته‌شده] از سنگ عقیق رسند که در آن تخت‌های زیبای بلند و پیاله‌هایی نهاده شده است، چنانکه در آیه: در آن تخت‌های زیبای بلندی است، و قدح‌هایی [از شراب طهور] نهاده شده. (غاشیه/۱۴۱۳) به آن اشاره گردیده است، پس هرکدام از ایشان بر تختی نشیند و بر آن‌ها شراب زنجبیل فرود آید و از آن بنوشند و این در روز پنجشنبه خواهد بود. آنگاه ابری سفید که از زعفران تشکیل شده است دوهزار سال بر ایشان باریدن گیرد، هزارسال زیور و هزار سال گوهر بر آن‌ها ببارد که بر هر گوهر، حورالعینی آویزان است؛ آنگاه هزارسال دیگر به پرواز درآیند تا در نهایت به جایگاه راستین [اشاره به آیه: در جایگاه صدق نزد خداوند حاکم مقتدر. (قمر/۵۵)] رسند و این در روز جمعه خواهد بود و بر سفره‌ی جاودانگی نشینند و شراب زلال دست نخورده و سربسته‌ای که مهری از مُشک بر آن نهاده شده [اشاره به آیات: آن‌ها از شراب طهور دست‌نخورده و مهر شده‌ای سیراب می‌شوند. مُهری که بر آن نهاده شده از مشک است؛ و مشتاقان باید برای این [نعمت‌های بهشتی] بر یکدیگر پیشی‌گیرند. (مطفّفین/۲۶۲۵)] بر ایشان فرود آید و از آن بنوشند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «این‌ها کسانی هستند که اعمال صالح انجام می‌دهند و از گناهان پرهیز می‌کنند».
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ در شمار این هفت آیه است
الصّادق (علیه السلام)- عَن مُحَمَّدِبنِ‌مُسلِم قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنِ السَّبْعِ الْمَثَانِی وَ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ أَهِیَ الْفَاتِحَهًُْ؟ قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنَ السَّبْعِ؟ قَالَ: نَعَمْ! هِیَ أَفْضَلُهُنَّ.
امام صادق (علیه السلام) محمّدبن‌مسلم گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی سبع المثانی و قرآن عظیم پرسیدم: «آیا سبع المثانی، سوره‌ی فاتحه است»؟ فرمود: «بله»! عرض کردم: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم در شمار این هفت آیه است»؟ فرمود: «بله! آن بهترین آنهاست».
الصّادق (علیه السلام)- هِیَ سَبْعُ آیَاتٍ مِنْهَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام صادق (علیه السلام) سوره‌ی حمد هفت آیه دارد و بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ یکی از آنهاست.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ سَعْدِ‌بْنِ‌عُمَرَ‌الْجَلَّابِ قَال: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ فَاتِحَهًُْ الْکِتَابِ سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ. قَالَ: هِیَ فَاتِحَهًُْ الْکِتَاب قُلْتُ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْهَا؟ قَالَ: هِیَ أَفْضَلُهَا لِفَضْلٍ مِنْهَا.
امام صادق (علیه السلام) سعدبن‌عمرالجلّاب گوید: «از امام صادق (علیه السلام) مراد از سبع المثانی در آیه: ما به تو سوره‌ی حمد و قرآن عظیم دادیم! (حجر/۸۷) پرسیدم»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «مراد، سوره‌ی حمد است». پرسیدم: «آیا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ جزء آن است»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ به خاطر فضیلتی که دارد برترین آیه‌ی آن است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قِیلَ لِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَخْبِرْنَا عَنْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَهِیَ مِنْ فَاتِحَهًِْ الْکِتَابِ فَقَالَ: نَعَمْ. کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقْرَؤُهَا وَ یَعُدُّهَا آیَهًًْ مِنْهَا وَ یَقُولُ فَاتِحَهًُْ الْکِتَابِ هِیَ السَّبْعُ الْمَثَانِی.
امام علی (علیه السلام) امام حسن عسکری (علیه السلام) از پدرانش از امام علی (علیه السلام) نقل می‌کند: به امیرالمؤمنین (علیه السلام) گفتند: «ای امیرمؤمنان! ما را از بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ که آیا جزء فاتحة الکتاب است، خبر بده». فرمود: «بلی! رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن را قرائت می‌فرمود و یک آیه از فاتحة الکتاب می‌شمرد و می‌فرمود که فاتحة الکتاب سبع المثانی است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قِیلَ لِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَخْبِرْنَا عَنْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَهِیَ مِنْ فَاتِحَهًِْ الْکِتَابِ قَالَ فَقَالَ: نَعَمْ. کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقْرَؤُهَا وَ یَعُدُّهَا آیَهًًْ مِنْهَا وَ یَقُولُ: فَاتِحَهًُْ الْکِتَابِ هِیَ السَّبْعُ الْمَثَانِی.
امام علی (علیه السلام) امام عسکری از پدرانش از امام علی (علیه السلام) نقل می‌کند: از امیر المؤمنین (علیه السلام) سؤال شد: «آیا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ از فاتحة الکتاب است»؟ حضرت فرمود: «بله! رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) آن را قرائت می‌فرمود و آن را جزء آن سوره به حساب می‌آورد و می‌فرمود: «فاتحة الکتاب، سبع المثانی است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ آیَهًٌْ مِنْ فَاتِحَهًِْ الْکِتَابِ وَ هِیَ سَبْعُ آیَاتٍ تَمَامُهَا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام علی (علیه السلام) همانا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ آیه‌ای از فاتحة الکتاب است. و این سوره شامل هفت آیه است که همه‌ی آن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ است.
الصّادق (علیه السلام)- اَلحَمْدُ سَبعُ آیَاتٍ.
امام صادق (علیه السلام) سوره‌ی حمد، هفت آیه است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُعَاوِیَهًَْ‌بْنِ‌عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): إِذَا قُمْتُ لِلصَّلَاهًِْ أَقْرَأُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی فَاتِحَهًِْ الْکِتَابِ؟ قَالَ: نَعَمْ. قُلْتُ: فَإِذَا قَرَأْتُ فَاتِحَهًَْ الْکِتَابِ أَقْرَأُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مَعَ السُّورَهًِْ؟ قَالَ: نَعَم.
امام صادق (علیه السلام) معاویه‌بن‌عمّار گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «هنگامی‌که می‌خواهم نماز بخوانم آیا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را در ابتدای سوره‌ی حمد بخوانم»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آری بخوان»! عرض کردم: «سوره‌ی حمد را که خواندم با سوره‌ی بعدی نیز بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را بخوانم»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آری بخوان»!
الباقر (علیه السلام)- عَنْ یَحْیَی‌بْنِ‌أَبِی‌عِمْرَانَ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ ابْتَدَأَ بِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی صَلَاتِهِ وَحْدَهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ فَلَمَّا صَارَ إِلَی غَیْرِ أُمِّ الْکِتَابِ مِنَ السُّورَهًِْ تَرَکَهَا؟ فَقَالَ الْعَبَّاسِیُّ: لَیْسَ بِذَلِکَ بَأْسٌ! فَکَتَبَ بِخَطِّهِ: یُعِیدُهَا مَرَّتَیْنِ عَلَی رَغْمِ أَنْفِهِ یَعْنِی الْعَبَّاسِی.
امام جواد (علیه السلام) یحیی‌بن‌أبی‌عمران الهمدانی گوید: در نامهای به امام جواد (علیه السلام) نوشتم: «فدایتان شوم! نظر شما در مورد کسی که در نمازش فقط در ابتدای سوره‌ی حمد بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را گفته و هنگام خواندن سوره بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را نگفته چیست؟ و عبّاسی (هشامبنإبراهیم العبّاسی) گفته این کار اشکالی ندارد»؟! امام (علیه السلام) با دست خط مبارک خود مرقوم فرمود: «بر خلاف میل عبّاسی، بِسمِ اللهِِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ را [در هر رکعت] دوبار تکرار کند».
آداب قرائت
الباقر (علیه السلام)- عَن فُرَاتِ‌بنِ‌أَحنَف عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) إِذَا قَرَأْتَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَلَا تُبَالِی أَنْ لَا تَسْتَعِیذَ.
امام باقر (علیه السلام) فرات‌بن‌أحنف از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده است: هنگامی‌که بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را گفتی اشکالی ندارد که استعاذه (أَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیم) را نگویی.
آداب کتابت
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ سَیْفِ‌بْنِ‌هَارُونَ مَوْلَی آلِ جَعْدَهًَْ قَالَ: قَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) اکْتُبْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ أَجْوَدِ کِتَابِکَ وَ لَا تَمُدَّ الْبَاءَ حَتَّی تَرْفَعَ السِّین.
امام صادق (علیه السلام) سیف‌بن‌هارون گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را با بهترین خط خود بنویس [و در هنگام نوشتن آن] باء را نکش تا سین را بلند کنی.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌السَّرِیِّ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) لَا تَکْتُبْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لِفُلَانٍ وَ لَا بَأْسَ أَنْ تَکْتُبَ عَلَی ظَهْرِ الْکِتَابِ لِفُلَان.
امام صادق (علیه السلام) حسن‌بن‌سریّ از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: ننویس بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ برای فلانی! و اشکالی ندارد که پشت نامه بنویسی برای فلانی.
جهر خواندن
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عن ابی‌جعفر (علیه السلام) کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَجْهَرُ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ یَرْفَعُ صَوْتَهُ بِهَا فَإِذَا سَمِعَهَا الْمُشْرِکُونَ وَلَّوْا مُدْبِرِینَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ؛ وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً.
امام باقر (علیه السلام) رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را آشکارا و با صدای بلند می‌خواند و قریش با شنیدن آن، روی می‌گرداندند و دور می‌شدند. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آن‌ها پشت می‌کنند و از تو روی بر می‌گردانند. (اسراء/۴۶).
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عن ابی‌عبدالله (علیه السلام) کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا صَلَّی بِالنَّاسِ جَهَرَ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَتَخَلَّفَ مَنْ خَلْفَهُ مِنَ الْمُنَافِقِینَ عَنِ الصُّفُوفِ فَإِذَا جَازَهَا فِی السُّورَهًِْ عَادُوا إِلَی مَوَاضِعِهِمْ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ: إِنَّهُ لَیُرَدِّدُ اسْمَ رَبِّهِ تَرْدَاداً إِنَّهُ لَیُحِبُّ رَبَّهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ؛ وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ ... .
امام صادق (علیه السلام) پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) وقتی همراه مردم نماز می‌خواند آیه‌ی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را با صدای بلند قرائت می‌کرد و منافقان که پشت سر حضرت ایستاده بودند از صف‌های نماز کنار می‌رفتند و وقتی قرائت آیه تمام می‌شد به‌جای خود باز می‌گشتند و به همدیگر می‌گفتند: «محمّد (صلی الله علیه و آله) نام پروردگارش را بسیار ذکر می‌کند حتماً بسیار او را دوست دارد، و خدا این آیه را نازل کرد: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آن‌ها پشت می‌کنند و از تو روی بر می‌گردانند. (اسراء/۴۶).
الباقر (علیه السلام)- عَنْ زَیْدِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَذُکِرَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَقَالَ: تَدْرِی مَا نَزَلَ فِی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؟ فَقُلْتُ: لَا! فَقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ أَحْسَنَ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ وَ کَانَ یُصَلِّی بِفِنَاءِ الْکَعْبَهًِْ یَرْفَعُ صَوْتَهُ وَ کَانَ عُتْبَهًُْ وَ شَیْبَهًُْ ابْنَا رَبِیعَهًَْ وَ أَبُوجَهْلٍ وَ جَمَاعَهًٌْ مِنْهُمْ یَسْتَمِعُونَ قِرَاءَتَهُ قَالَ وَ کَانَ یُکْثِرُ تَرْدَادَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَیَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ فَیَقُولُونَ إِنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) لَیُرَدِّدُ اسْمَ رَبِّهِ تَرْدَاداً فَیَأْمُرُونَ مَنْ یَقُومُ فَیَسْتَمِعُ عَلَیْهِ وَ یَقُولُونَ إِذَا جَازَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَأَعْلِمْنَا حَتَّی نَقُومَ فَنَسْتَمِعَ قِرَاءَتَهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً.
امام باقر (علیه السلام) زیدبن‌علی گوید: نزد امام باقر (علیه السلام) رفتم. امام (علیه السلام) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ گفت و سپس فرمود: «می‌دانی درباره‌ی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ چه آیه‌ای نازل شده است»؟ گفتم: «نه»! فرمود: «رسول الله (صلی الله علیه و آله) در قرائت قرآن زیباترین صوت را داشت، حضرت در صحن و حیاط کعبه با صدای بلند نماز می‌خواند و عتبةبن‌ربیعه و شیبةبن‌ربیعه و ابوجهل‌بن‌هشام و گروهی دیگر از آن‌ها به صدای قرائت او گوش می‌دادند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) آیه‌ی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را زیاد تکرار می‌کرد و آن را با صدای بلند می‌خواند. آن‌ها می‌گفتند: «محمّد (صلی الله علیه و آله) نام خداوندش را بسیار تکرار می‌کند، لذا به دیگرانی که ایستاده و صدای پیامبر (صلی الله علیه و آله) را می‌شنیدند، می‌گفتند: «هرگاه بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را گفت و تمام شد و آیه‌های دیگر را شروع کرد، ما را خبر کنید تا ما هم بیاییم و صدای او را بشنویم» آنگاه خدا این آیه را نازل کرد: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آن‌ها پشت می‌کنند و از تو روی بر می‌گردانند. (اسراء/۴۶)
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَمْرِوبْنِ‌شِمْرٍ قَال سَأَلْتُ جَعْفَرَبْنَ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) إِنِّی أَؤُمُّ قَوْمِی فَأَجْهَرُ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. قَالَ: نَعَمْ حَقٌّ فَاجْهَرْ بِهَا قَدْ جَهَرَ بِهَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله). ثُمَّ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ صَوْتاً بِالْقُرْآنِ فَإِذَا قَامَ مِنَ اللَّیْلِ یُصَلِّی جَاءَ أَبُوجَهْلٍ وَ الْمُشْرِکُونَ یَسْتَمِعُونَ قِرَاءَتَهُ فَإِذَا قَالَبِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَضَعُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَ هَرَبُوا فَإِذَا فَرَغَ مِنْ ذَلِکَ جَاءُوا فَاسْتَمَعُوا وَ کَانَ أَبُوجَهْلٍ یَقُولُ: إِنَّ ابْنَ‌أَبِی‌کَبْشَهًَْ لَیُرَدِّدُ اسْمَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَیُحِبُّهُ. فَقَالَ جَعْفَرٌ (علیه السلام): صَدَقَ وَ إِنْ کَانَ کَذُوباً. قَالَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ: وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً وَ هُوَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام صادق (علیه السلام) عمروبن‌شمر گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «من در میان قبیله‌ام امام جماعت هستم و بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را [در نماز] با صدای بلند می‌گویم آیا این کار درست است»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آری! درست است، بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را با صدای بلند بگو، چراکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چنین می‌کرد». آنگاه در ادامه فرمود: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در تلاوت قرآن، از خوش صداترین مردم بود؛ هنگامی‌که در شب به نماز می‌ایستاد ابوجهل و سایر مشرکان می‌آمدند و به قرائت او گوش فرا می‌دادند، همین‌که بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را می‌گفت آن‌ها انگشتانشان را در گوش‌هایشان کرده و فرار می‌کردند و چون گفتن: بِسْمِ اللهِ را تمام می‌کرد، آن‌ها برگشته و گوش فرا می‌دادند؛ و ابوجهل پیوسته می‌گفت: «ابن ابی‌کبشه [لقبی که مشرکان از روی عناد به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) داده بودند] پیوسته نام پروردگارش را تکرار می‌کند، او حقّاً پروردگارش را دوست دارد». امام صادق (علیه السلام) در اینجا فرمود: «اگر چه ابوجهل انسان دروغگویی بود امّا در این مورد راست گفت». و فرمود: «به همین خاطر بود که خداوند نازل فرمود: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آن‌ها پشت می‌کنند و از تو روی بر می‌گردانند. (اسراء/۴۶) که مراد [از یاد پروردگار] بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ است.
الصّادق (علیه السلام)- کَتَمُوا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَنِعْمَ وَ اللَّهِ الْأَسْمَاءُ کَتَمُوهَا کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا دَخَلَ إِلَی مَنْزِلِهِ وَ اجْتَمَعَتْ عَلَیْهِ قُرَیْشٌ یَجْهَرُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَ یَرْفَعُ بِهَا صَوْتَهُ فَتُوَلِّی قُرَیْشٌ فِرَاراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی ذَلِکَ: وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً.
امام صادق (علیه السلام) بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ را [به هنگام قرائت حمد و سوره در نماز] پنهان می‌کنند [اصلا نمی‌خوانند یا آهسته می‌گویند]. پس برای خدا چه نامهای نیکی است که پنهان می‌کنند. هرگاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به خانه‌ی خود در می‌آمد و قریش برای دیدن ایشان اجتماع می‌کردند حضرت بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ را آشکارا می‌خواند و صدای خود را بدان بلند می‌کرد و قریش که آن را می‌شنیدند می‌گریختند و لذا خداوند عزّوجلّ در این‌باره نازل فرمود: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آن‌ها پشت می‌کنند و از تو روی بر می‌گردانند. (اسراء/۴۶).
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْآیَهًُْ الَّتِی یَقُولُ فِیهَا وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ همانا آیه‌ای است که خداوند عزّوجلّ درباره‌اش فرمود: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آن‌ها پشت می‌کنند و از تو روی بر می‌گردانند. (اسراء/۴۶)
الصّادقین (علیها السلام)- عَنْ زُرَارَهًْ عَنْ أَحَدِهِمَا (علیها السلام) قَالَ فِی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَالَ: هُوَ الْحَقُّ فَاجْهَرْ بِهِأَحَقُّ مَا أُجْهِرَ بِهِ، وَ هِیَ الْآیَهًُْ الَّتِی قَالَ اللَّهُ: وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ. بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. وَلَّوْا عَلی أَدْبارِهِمْ نُفُوراً کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَتَسَمَّعُونَ إِلَی قِرَاءَهًِْ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَإِذَا قَرَأَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ نَفَرُوا وَ ذَهَبُوا فَإِذَا فَرَغَ مِنْهُ عَادُوا وَ تَسَمَّعُوا.
امام باقر و امام صادق (علیها السلام) زراره از یکی از آن دو روایت کرده که درباره‌ی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فرمود: «این آیه بیش از هر آیه‌ی دیگری شایسته‌ی آن است که با صدای بلند خوانده شود. پس هنگام قرائت آن صدایت را بلند کن. این همان آیه‌ای است که خداوند فرمود: و هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می‌کنی، آن‌ها پشت می‌کنند و از تو روی بر می‌گردانند. (اسراء/۴۶) مشرکان به قرائت پیامبر (صلی الله علیه و آله) گوش می‌دادند، وقتی به قرائت بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ می‌رسید می‌گریختند و دور می‌شدند و وقتی قرائت آن تمام می‌شد بازمی‌گشتند و گوش می‌دادند».
الصّادق (علیه السلام)- إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ یُقْبِلُ قَوْمٌ عَلَی نَجَائِبَ مِنْ نُورٍ یُنَادُونَ بِأَعْلَی أَصْوَاتِهِمْ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ قَالَ: فَتَقُولُ الْخَلَائِقُ هَذِهِ زُمْرَهًُْ الْأَنْبِیَاءِ (علیهم السلام) فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ هَؤُلَاءِ شِیعَهًُْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) فَهُمْ صَفْوَتِی مِنْ عِبَادِی وَ خِیَرَتِی مِنْ بَرِیَّتِی فَتَقُولُ الْخَلَائِقُ إِلَهَنَا وَ سَیِّدَنَا بِمَا نَالُوا هَذِهِ الدَّرَجَهًَْ فَإِذَا النِّدَاءُ مِنَ اللَّهِ بِتَخَتُّمِهِمْ فِی الْیَمِینِ وَ صَلَاتِهِمْ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ إِطْعَامِهِمُ الْمِسْکِینَ وَ تَعْفِیرِهِمُ الْجَبِینَ وَ جَهْرِهِمْ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام صادق (علیه السلام) روز قیامت که می‌شود گروهی از مردم بر شترانی نورانی وارد می‌شوند و با صدای رسایشان فریاد می‌زنند: حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که به‌وعده‌ی خویش درباره‌ی ما وفا کرد و زمین [بهشت] را میراث ما قرار داد که هرجا را بخواهیم منزلگاه خود قرار دهیم. (زمر/۷۴)». دیگران [با دیدن آن‌ها] می‌گویند: «ایشان جماعت پیامبرانند»! در این هنگام ندایی از طرف خداوند عزّوجلّ به گوش می‌رسد: «اینان شیعیان علیّبنابیطالب (علیه السلام) می‌باشند که بندگان برگزیده و آفریدگان نیک من هستند». می‌گویند: «ای معبود و مولای ما! چگونه ایشان به این مقام و منزلت رسیده‌اند»؟ ندای الهی در جواب می‌گوید: «به‌واسطه‌ی انگشتر [عقیق] در دست راست کردن و به‌جاآوردن پنجاه‌ویک رکعت نماز [هفده رکعت نمازهای واجب و سی‌وچهار رکعت نمازهای نافله] و غذا دادن به فقیران و پیشانی بر خاک مالیدن [در حال سجده] و با صدای بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ (علیه السلام) کَشَفَ اللَّهُ عَنْ بَصَرِهِ فَنَظَرَ إِلَی جَانِبِ الْعَرْشِ فَرَأَی أَنْوَارَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) فَقَالَ: إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَرَی عِدَّهًَْ أَنْوَارٍ حَوْلَهُمْ لَا یُحْصِی عِدَّتَهُمْ إِلَّا أَنْتَ. قَالَ: یَا إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) هَؤُلَاءِ شِیعَتُهُمْ وَ مُحِبُّوهُمْ. قَالَ: إِلَهِی وَ بِمَا یُعْرَفُ شِیعَتُهُمْ وَ مُحِبُّوهُمْ. قَالَ: بِصَلَاهًِْ الْإِحْدَی وَ الْخَمْسِینَ وَ الْجَهْرِ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ الْقُنُوتِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ سَجْدَهًِْ الشُّکْرِ وَ التَّخَتُّمِ بِالْیَمِینِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) هنگامی‌که خداوند ابراهیم خلیل (علیه السلام) را آفرید، حجاب از دیدگانش برداشت و او به طرف عرش الهی نظر افکند و نور پیامبر اسلام و امامان (علیهم السلام) را مشاهده نمود، عرض کرد: «ای معبود و مولای من! تعداد زیادی نور در اطراف ایشان می‌بینم که جز تو، کسی توان شمارش آن‌ها را ندارد»! خداوند فرمود: «ای ابراهیم (علیه السلام)! اینان شیعیان و دوستداران پیامبر و اهل بیتش (علیهم السلام) هستند». عرض کرد: «معبودا! شیعیان و دوستداران ایشان، چگونه شناخته می‌شوند»؟ خداوند فرمود: «با به‌جاآوردن پنجاه‌ویک رکعت نماز و با صدای بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ و قنوت خواندن پیش از رکوع و سجده شکر به‌جاآوردن و انگشتر [عقیق] در دست راست کردن».
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام): فَبِمَا تُعْرَفُ شِیعَهًُْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام)؟ قَالَ: بِصَلَاهًِْ إِحْدَی وَ خَمْسِینَ وَ الْجَهْرِ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ الْقُنُوتِ قَبْلَ الرُّکُوعِ وَ تَعْفِیرِ الْجَبِینِ وَ التَّخَتُّمِ بِالْیَمِین.
امام صادق (علیه السلام) ابراهیم (علیه السلام) عرض کرد: «شیعه علیّبنابیطالب (علیه السلام) چگونه شناخته می‌شود»؟ خداوند فرمود: «با به‌جاآوردن پنجاه‌ویک رکعت نماز و با صدای بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ و قنوت خواندن پیش از رکوع و پیشانی بر خاک مالیدن [در حال سجده] و انگشتر [عقیق] در دست راست کردن».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- فی دعائم الاسلام رُوِّینَا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَنْ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدِبْنِ‌عَلِیٍّ وَ جَعْفَرِبْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) أَنَّهُمْ کَانُوا یَجْهَرُونَ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِیمَا یُجْهَرُ فِیهِ بِالْقِرَاءَهًِْ مِنَ الصَّلَوَاتِ فِی أَوَّلِ فَاتِحَهًِْ الْکِتَابِ وَ أَوَّلِ السُّورَهًِْ فِی کُلِّ رَکْعَهًٍْ وَ یُخَافِتُونَ بِهَا فِیمَا یُخَافَتُ فِیهِ مِنَ السُّورَتَیْنِ جَمِیعاً و قَالَ الْحَسَنُ‌بْنُ‌عَلِیٍّ (علیه السلام): اجْتَمَعْنَا وُلْدَ فَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها) عَلَی ذَلِکَ وَ قَالَ جَعْفَرُبْنُ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام): التَّقِیَّهًُْ دِینِی وَ دِینُ آبَائِی وَ لَا تَقِیَّهًَْ فِی ثَلَاثٍ شُرْبِ الْمُسْکِرِ وَ الْمَسْحِ عَلَی الْخُفَّیْنِ وَ تَرْکِ الْجَهْرِ {بِ}بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام صادق (علیه السلام) در دعائم الاسلام برای ما از رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، امام علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد، امام باقر، و امام صادق (علیهم السلام) نقل شده که ایشان در ابتدای حمد و سوره در نمازهایی که حمد و سوره بلند خوانده می‌شوند (نماز صبح، مغرب و عشاء) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را بلند، و در نمازهایی که حمد و سوره آهسته خوانده می‌شوند (نماز ظهر و عصر) آن را آهسته می‌خواندند و امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «ما فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) بر بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اتّفاق کرده‌ایم». و امام صادق (علیه السلام) فرمود: «تقیّه آیین من و پدران من است؛ ولی در سه مورد، تقیّه صحیح نیست: در نوشیدن شراب، مسح‌کردن بر روی کفش و ترک بلندگفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: صَلَّیْتُ خَلْفَ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) أَیَّاماً فَکَانَ إِذَا کَانَتْ صَلَاهًٌْ لَا یُجْهَرُ فِیهَا جَهَرَ بِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ کَانَ یَجْهَرُ فِی السُّورَتَیْنِ جَمِیعا.
امام صادق (علیه السلام) صفوان جمّال گوید: چند روز با امام صادق (علیه السلام) نماز جماعت خواندم. موقعی که نماز ظهر و عصر می‌شد، امام (علیه السلام) با صدای بلند می‌گفت: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ و سوره‌ی حمد را آهسته می‌خواند سپس با صدای بلند می‌گفت: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ و آهسته یک سوره‌ی قرآن تلاوت می‌کرد.
الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌حَمْزَهًَْ الثُّمَالِیِّ عن ابی‌جعفر (علیه السلام) قَال: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَیَأْتِی قَرِینَ الْإِمَامِ فَیَسْأَلُهُ هَلْ ذَکَرَ رَبَّهُ فَإِنْ قَالَ: نَعَمْ، اکْتَسَعَ فَذَهَبَ وَ إِنْ قَالَ: لَا، رَکِبَ عَلَی کَتِفَیْهِ وَ کَانَ إِمَامَ الْقَوْمِ حَتَّی یَنْصَرِفُوا. قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا مَعْنَی قَوْلِهِ: ذَکَرَ رَبَّهُ؟ قَالَ: الْجَهْرُ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام باقر (علیه السلام) ابوحمزه ثمالی از امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: «ابلیس نزد شیطانی که مأمور بر امام جماعت شده می‌آید و می پرسد: «آیا امام جماعت، پروردگارش را یاد کرده است»؟ اگر بگوید: آری، ابلیس دُم خود را میان دو پایش گذاشته و می‌رود. امّا اگر بگوید نه، ابلیس روی شانه‌های امام جماعت سوار شده و امام جماعتِ آن مردم شود تا نمازشان تمام گردد». به امام (علیه السلام) عرض کردم: «فدایت شوم! منظور ابلیس از اینکه آیا پروردگارش را یادکرده چیست»؟ امام باقر (علیه السلام) فرمود: «منظورش، بلندگفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ است».
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ رَجَاءِ‌بْنِ‌أَبِی‌الضَّحَّاک عَنِ الرِّضَا (علیه السلام) أَنَّهُ کَانَ یَجْهَرُ بِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فِی جَمِیعِ صَلَوَاتِهِ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَار.
امام رضا (علیه السلام) رجاءبن‌ضحاک گوید: امام رضا (علیه السلام) در تمامی نمازهای روز و شبش بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را بلند می‌خواند.
الرّضا (علیه السلام)- الْإِجْهَارُ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فِی جَمِیعِ الصَّلَوَاتِ سُنَّهًٌْ.
امام رضا (علیه السلام) بلند گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ در جمیع نمازها مستحب است.
الصّادق (علیه السلام)- الْإِجْهَارُ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فِی الصَّلَاهًِْ وَاجِب.
امام صادق (علیه السلام) بلند خواندن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ در نمازها واجب است.
اسم اعظم خداوند
الصّادق (علیه السلام)- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَقْرَبُ إِلَی اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ مِنْ نَاظِرِ الْعَیْنِ إِلَی بَیَاضِهَا.
امام صادق (علیه السلام) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ به اسم اعظم خداوند، از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیکتر است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ الْأَکْبَرِ وَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اسْمِ اللَّهِ الْأَکْبَرِ إِلَّا کَمَا بَیْنَ سَوَادِ الْعَیْنِ وَ بَیَاضِهَا مِنَ الْقُرْبِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) بِسْمِ اللهِِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسمی از اسم‌های خداوند متعال است که بزرگترین نام‌هاست و میان بِسْمِ اللهِِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ و میان اسم خدای اعظم فاصله‌ای به نزدیکی سیاهی چشم به سفیدی آن است.
العسکری (علیه السلام)- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَقْرَبُ إِلَی اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ مِنْ سَوَادِ الْعَیْنِ إِلَی بَیَاضِهَا.
امام عسکری (علیه السلام) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به اسم اعظم خدا از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیکتر است.
الرّضا (علیه السلام)- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَقْرَبُ إِلَی اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ (مِنْ بَیَاضِ الْعَیْنِ إِلَی سَوَادِهَا).
امام رضا (علیه السلام) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به اسم اعظم، از سفیدی چشم به سیاهی‌اش نزدیکتر است.
الرّضا (علیه السلام)- مَنْ قَالَ بَعْدَ صَلَاهًِْ الْفَجْرِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم*ِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ مِائَهًَْ مَرَّهًٍْ کَانَ أَقْرَبَ إِلَی اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ مِنْ سَوَادِ الْعَیْنِ إِلَی بَیَاضِهَا وَ إِنَّهُ دَخَلَ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ.
امام رضا (علیه السلام) هرکس بعد از نماز صبح صدمرتبه بگوید: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیم به‌سوی اسم اعظم از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیکتر خواهد بود و به‌درستی که در این کلمات اسم اعظم داخل است.
الصّادق (علیه السلام)- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسْمُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ أَوْ قَالَ الْأَعْظَمُ.
امام صادق (علیه السلام) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسم اکبر خداست.
الصّادق (علیه السلام)- بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هُوَ اسْمُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ.
امام صادق (علیه السلام) اسم اعظم خداوند در امّ الکتاب [سوره‌ی حمد]، پراکنده شده است.
الصّادق (علیه السلام)- اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِی أُمِ الْکِتَاب.
الصّادق (علیه السلام)- اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِی أُمِ الْکِتَاب.
مواقع ذکر بِسْمِ اللهِِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الصّادق (علیه السلام)- فَإِذَا جَعَلْتَ رِجْلَکَ فِی الرِّکَابِ فَقُلْ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ بِسْمِ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَر.
امام صادق (علیه السلام) هنگامی‌که [به قصد سفر عمره یا حج] پا در رکاب مرکب گذاشتی بگو: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، بسم الله و الله اکبر.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَقُولُوا عِنْدَ افْتِتَاحِ کُلِّ أَمْرٍ صَغِیرٍ أَوْ عَظِیمٍ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَیْ أَسْتَعِینُ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ بِاللَّهِ الَّذِی لَا تَحِقُّ الْعِبَادَهًُْ لِغَیْرِهِ الْمُغِیثِ إِذَا اسْتُغِیثَ وَ الْمُجِیبِ إِذَا دُعِیَ.
امام علی (علیه السلام) در آغاز هر مطلب کوچک و بزرگی، بگویید: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ که در واقع، چنین گفته‌اید: بر این کار، استعانت و یاری از خدا می‌طلبم. خدایی که پرستش و بندگی غیر او، جایز نیست! خدایی که هر آنگاه که از او دادخواهی شود، دادرس است! هرگاه خوانده شود، پذیرا و جوابگوست.
الکاظم (علیه السلام)- عَن سُلَیمَانَ جَعفَری سَمِعْتُ أَبَاالْحَسَنِ (علیه السلام) یَقُولُ: إِذَا أَتَی أَحَدُکُمْ أَهْلَهُ فَلْیَکُنْ قَبْلَ ذَلِکَ مُلَاطَفَهًٌْ فَإِنَّهُ أَبَرُّألین لِقَلْبِهَا وَ أَسَلُّ لِسَخِیمَتِهَا فَإِذَا أَفْضَی إِلَی حَاجَتِهِ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ ثَلَاثاً فَإِنْ قَدَرَ أَنْ یَقْرَأَ أَیَّ آیَهًٍْ حَضَرَتْهُ مِنَ الْقُرْآنِ فَعَلَ وَ إِلَّا قَدْ کَفَتْهُ التَّسْمِیَهًُْ.
امام کاظم (علیه السلام) سلیمان جعفری گوید: از امام (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «هرگاه یکی از شما خواست با همسرش نزدیکی کند، باید پیش از آن وی را ناز و نوازش کند، چرا که این کار دل همسرش را نرم‌تر می‌کند و اگر کدورتی در دل داشته باشد، آن را از بین می‌برد و پس از آنکه به خواسته‌اش دست یافت، سه‌مرتبه بِسْمِ اللهِ بگوید و اگر توانست هر آیه‌ای از قرآن را که به خاطرش آمد، بخواند وگرنه همان بِسْمِ الله، وی را کفایت کند.
الصّادق (علیه السلام)- رَوَی یُونُسُ‌بْنُ‌عَبْدِ‌الرَّحْمَنِ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: ... فَإِذَا صَلَّی الْجُمُعَهًَْ قَال: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی خَشَعَتْ لَهُ الْأَصْوَاتُ وَ عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ ذَلَّتْ لَهُ النُّفُوسُ وَ وَجِلَتْ لَهُ الْقُلُوبُ مِنْ خَشْیَتِکَ.
امام صادق (علیه السلام) از دعاهای برآورده شدن حاجت‌ها در روز جمعه: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی خَشَعَتْ لَهُ الْأَصْوَاتُ وَ عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ ذَلَّتْ لَهُ النُّفُوسُ وَ وَجِلَتْ لَهُ الْقُلُوبُ مِنْ خَشْیَتِکَ ... .
الصّادق (علیه السلام)- رُوِیَ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَهًٌْ فَصُمْ ثَلَاثَهًَْ أَیَّامٍ الْأَرْبِعَاءَ وَ الْخَمِیسَ وَ الْجُمُعَهًَْ فَإِذَا صَلَّیْتَ الْجُمُعَهًَْ فَادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَیِّ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مِلْءَ السَّمَاوَاتِ وَ مِلْءَ الْأَرْضِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الَّذِی عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ خَشَعَتْ لَهُ الْأَبْصَارُ.
امام صادق (علیه السلام) از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمود: «هرگاه حاجتی داشتی [برای برآورده شدنش] سه روز: چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر و آنگاه که نماز جمعه را به‌جاآوردی این دعا را بخوان: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِبِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَیِّ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مِلْءَ السَّمَاوَاتِ وَ مِلْءَ الْأَرْضِ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الَّذِی عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ خَشَعَتْ لَهُ الْأَبْصَارُ ...».
الصّادق (علیه السلام)- أَنَّ مَنْ کَانَتْ لَهُ حَاجَهًٌْ فَلْیَصُمْ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ ... قَالَ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ الَّذِی مَلَأَتْ عَظَمَتُهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَسْأَلُکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الَّذِی‌عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ وَ خَشَعَتْ لَهُ الْأَبْصَارُ وَ وَجِلَتِ الْقُلُوبُ مِنْ خَشْیَتِه.
امام صادق (علیه السلام) هرکس حاجتی دارد روز چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را روزه بگیرد ... و این دعا را بخواند: اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ الَّذِی مَلَأَتْ عَظَمَتُهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَسْأَلُکَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الَّذِی لَاإِلَهَ‌إِلَّا هُوَالَّذِی‌عَنَتْ لَهُ‌الْوُجُوهُ وَ خَشَعَتْ لَهُ الْأَبْصَارُ وَ وَجِلَتِ الْقُلُوبُ مِنْ خَشْیَتِه ... .
حجاب
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُفَضَّلِ‌بْنِ‌عُمَرَ قَالَ: قَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّه (علیه السلام) یامُفَضَّلِ: احْتَجِزْ مِنَ النَّاسِ کُلِّهِمْ {بِ} بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ بِ قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ* اللهُ الصَّمَدُ* لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ* وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ اقْرَأْهَا عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ شِمَالِکَ وَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْکَ وَ مِنْ خَلْفِکَ وَ مِنْ فَوْقِکَ وَ مِنْ تَحْتِکَ وَ إِذَا دَخَلْتَ عَلَی سُلْطَانٍ جَائِرٍ فَاقْرَأْهَا حِینَ تَنْظُرُ إِلَیْهِ ثَلَاثاً وَ اعْقِدْ بِیَدِکَ الْیُسْرَی ثُمَّ لَا تُفَارِقْهَا حَتَّی تَخْرُجَ مِنْ عِنْدِه.
امام صادق (علیه السلام) از مفضّل‌بن‌عمر نقل است که گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ای مفضّل! خویشتن را از [شرّ] همه‌ی مردم به‌وسیله‌ی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ و سوره قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد حفظ کن، آن را در سمت راستت، در سمت چپت، در پیش رویت، در پشت سرت، در بالای سرت و در زیر پایت بخوان (یعنی به شش جهت بخوان) و چون بر سلطان ستمکاری وارد شدی [برای اینکه از شرّش در امان باشی] هنگامی‌که نگاهت به او افتاد سه‌بار سوره‌ی قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد را بخوان و دست چپت را مشت کرده و پیوسته این سوره را بخوان تا از نزد او بیرون آیی».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِ‌اللَّهِ‌بْنِ‌سِنَانٍ قَال: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ تَفْسِیرِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَالَ: الْبَاءُ بَهَاءُ اللَّهِ وَ السِّینُ سَنَاءُ اللَّهِ وَ الْمِیمُ مَجْدُ اللَّهِ.
امام صادق (علیه السلام) عبدالله‌بن‌سنان گوید: از امام صادق (علیه السلام) تفسیر بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را پرسیدم، فرمود: «باء بهاء [روشنی] خدا و سین سناء [رفعت] خداست و میم مجد (بزرگواری) خداست».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. فَقَالَ: الْبَاءُ بَهَاءُ اللَّهِ وَ السِّینُ سَنَاءُ اللَّهِ وَ الْمِیمُ مُلْکُ اللَّهِ. قَالَ: قُلْتُ: اللَّهُ؟ فَقَالَ: الْأَلِفُ آلَاءُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ مِنَ النَّعِیمِ بِوَلَایَتِنَا وَ اللَّامُ إِلْزَامُ اللَّهِ خَلْقَهُ وَلَایَتَنَا. قُلْتُ: فَالْهَاءُ؟ فَقَالَ: هَوَانٌ لِمَنْ خَالَفَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام). قُلْتُ: الرَّحْمَنُ؟ قَالَ: بِجَمِیعِ الْعَالَمِ. قُلْتُ: الرَّحِیمُ؟ قَالَ: بِالْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهًًْ.
امام صادق (علیه السلام) ابوبصیر گوید: از امام صادق (علیه السلام) از معنی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سؤال شد. فرمود: «که باء بهاء خدا است و سین سناء خدا و میم ملک خدا». عرض کردم: «الله یعنی چه»؟ فرمود: «الف آلاء و نعمت‌های خدا بر خلقش از نعیم به ولایت ما است؛ و لام الزام خدا بر خلق خود است که ولایت ما را بر ایشان لازم گردانیده است». عرض کردم: «هاء چه معنی دارد»؟ فرمود: «هوان و خواری از برای کسی است که با محمّد (صلی الله علیه و آله) و آل محمّد (علیهم السلام) مخالفت کرده». عرض کردم: «رحمن»؟ فرمود: «به همه‌ی عالم بخشاینده است». عرض کردم: «رحیم»؟ فرمود: «به مؤمنان بخصوص مهربان است».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ ابْنِ‌عَبَّاس (رحمة الله علیه) ... فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ‌بْنُ‌سَلَامٍ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) فَأَخْبِرْنِی أَیُّ شَیْءٍ مُبْتَدَأُ الْقُرْآنِ وَ أَیُّ شَیْءٍ مُؤَخَّرُهُ؟ قَالَ: مُبْتَدَؤُهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم وَ مُؤَخَّرُهُ أَبْجَدْ. قَالَ: مَا تَفْسِیرُ أَبْجَدْ؟ قَالَ: الْأَلِفُ آلَاءُ اللَّهِ وَ الْبَاءُ بَهَاءُ اللَّهِ وَ الْجِیمُ جَمَالُ اللَّهِ وَ الدَّالُّ دِینُ اللَّهِ وَ إِدْلَالُهُ عَلَی الْخَیْرِ هَوَّزْ الْهَاوِیَهًُْ حُطِّی حُطُوطُ الْخَطَایَا وَ الذُّنُوبِ سَعْفَصْ صَاعاً بِصَاعٍ حَقّاً بِحَقٍّ فَصّاً بِفَصٍّ یَعْنِی جَوْراً بِجَوْرٍ قَرَشَتْ سَهْمُ اللَّهِ الْمُنْزَلُ فِی کِتَابِهِ الْمُحْکَمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سُنَّهًُْ اللَّهِ سَبَقَتْ رَحْمَهًُْ اللَّهِ غَضَبَه.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) از ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) نقل است: ابن‌سلام گفت: «یا محمّد (صلی الله علیه و آله)! بگو ببینم ابتدای قرآن و انتهای آن چیست»؟ فرمود: «ابتدای آن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ است و آخر آن ابجد است». گفت: «تفسیر ابجد چیست»؟ فرمود: «الف، آلاء و نعمت‌های خدا است و باء، بها الله و جیم، جمال الله و دال، دین الله و راهنمایی خدا به خیر و نیکی است. هوز؛ هاویه است. حطی؛ از بین رفتن گناهان و خطاها است. سعفص؛ یک‌من به یک‌من، یک‌پیمانه به یک‌پیمانه و یک‌نگین به یک‌نگین [است] یعنی هرطور باشد معادل همان. قرشت؛ سهم خداست که در کتاب محکم او تعیین شده. بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ سنّت خدا است که رحمتش بر غضب او سبقت گرفته است».
معنی
الأئمّهًْ (علیهم السلام)- عَنْ أَبِی عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: عِلَّهًُْ إِسْقَاطِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ سُورَهًِْ بَرَاءَهًَْ أَنَّ الْبَسْمَلَهًَْ أَمَانٌ وَ الْبَرَاءَهًُْ کَانَتْ إِلَی الْمُشْرِکِینَ فَأُسْقِطَ مِنْهَا الْأَمَانُ.
امام صادق (علیه السلام) از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که فرمود: علّت اینکه سوره‌ی توبه بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ندارد این است که بسم اللهِ برای امان و رحمت است و سوره‌ی توبه برای بیزاری‌جستن [و برداشتن امان] از مشرکان نازل گردید، از این رو [بسم اللهِ که نشانه‌ی] امان [است] از آغاز این سوره برداشته شد.
بِ
العسکری (علیه السلام)- بِسْمِ اللهِ أَیْ أَسْتَعِینُ عَلَی أُمُورِی کُلِّهَا بِاللَّهِ.
امام عسکری (علیه السلام) ِبِسْمِ اللهِ یعنی در تمامی امورم، از خدا یاری می‌طلبم.
العسکری (علیه السلام)- بِسْمِ اللهِ أَیْ أَسْتَعِینُ عَلَی أُمُورِی کُلِّهَا بِاللَّهِ الَّذِی لَا تَحِقُّ الْعِبَادَهًُْ إِلَّا لَهُ الْمُغِیثِ إِذَا اسْتُغِیثَ وَ الْمُجِیبِ إِذَا دُعِیَ.
امام عسکری (علیه السلام) بِسْمِ اللهِ، یعنی در تمام امورم، از خدا یاری می‌طلبم! خدایی که پرستش و بندگی، جز برای او شایسته نیست! خدایی که دادرس است؛ آنگاه که از او دادخواهی شود، پذیرا و جوابگوست؛ هر آنگاه که خوانده شود!
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَن ابنِ‌عَبَّاس (رحمة الله علیه) أَنَّهُ شَرَحَ لَهُ فِی لَیْلَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ مِنْ حِینَ أَقْبَلَ ظَلَامُهَا حَتَّی أَسْفَرَ صَبَاحُهَا فِی شَرْحِ الْبَاءِ مِنْ بِسْمِ اللَّهِ وَ لَمْ یَتَقَدَّمْ إِلَی السِّینِ وَ قَالَ: لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ أَرْبَعِینَ بَعِیراً مِنْ شَرْحِ بِسْمِ اللَّهِ.
امام علی (علیه السلام) ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) به نقل از حسن بصری: امام علی (علیه السلام) در یک شب از ابتدای آن تا سپیده دم، [فقط معنای] باء ِبِسْمِ اللهِ را برای او شرح داده و به سین آن نرسید و فرمود: «اگر بخواهم می‌توانم بار چهل شتر را از شرح ِبِسْمِ اللهِ سنگین کنم».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فی عوالی الئالی: رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: لَوْ شِئْتُ لَأَوْقَرْتُ سَبْعِینَ بَعِیراً مِنْ بَاءِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام علی (علیه السلام) در عوالی الئالی از امام علی (علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «اگر بخواهم می‌توانم بار هفتاد شتر را از [شرح] باءِ بسم الله سنگین کنم».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَن عَلِیٍّ (علیه السلام) أَنَا نُقطَهُ تَحتَ البَاءِ.
امام علی (علیه السلام) من نقطه‌ی زیر باء ِبِسْمِ اللهِ هستم.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) ... قَالَ: عَبدُاللهِ‌بنِ‌یَحیَی یَا أَمِیرَالمُؤمِنِینَ (علیه السلام) مَا تَفْسِیرُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؟ قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَقْرَأَ أَوْ یَعْمَلَ عَمَلًا {وَ} یَقُولُ: بِسْمِ اللهِ أَیْ: بِهَذَا الِاسْمِ أَعْمَلُ هَذَا الْعَمَلَ. فَکُلُ أَمْرٍ یَعْمَلُهُ یَبْدَأُ فِیهِ بِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَإِنَّهُ یُبَارَکُ لَهُ فِیه.
امام علی (علیه السلام) امام صادق (علیه السلام) فرمود: «... عبداللَّه‌بن‌یحیی گفت: «ای أمیرمؤمنان (علیه السلام)! تفسیر بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ چیست»؟ فرمود: «البتّه؛ بنده هرگاه اراده‌ی خواندن یا به‌جاآوردن عملی داشت، می‌گوید؛ بِسْمِ اللهِ به این معنا که [به این اسم، این کار را به‌جا می‌آورم]. پس؛ هر عملی که به‌جا می‌آورد، در آن به بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ آغاز کند. یقیناً! برایش در آن، میمنت و مبارکی است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَن ابْنُ‌عَبَّاس (رحمة الله علیه) حَدَّثَنِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی بَاءِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَی الْفَجْرِ لَمْ یَتِم.
امام علی (علیه السلام) ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) گوید: امیرمؤمنان (علیه السلام) درباره‌ی «باء» بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ از آغاز شب تا سپیده‌دم برایم سخن گفت و گفتارش به پایان نرسید.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِاللهِ‌بْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه): جَاءَهُ یَسْأَلُهُ عَنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ فَوَعَدَهُ بِاللَّیْلِ، فَلَمَّا حَضَرَ قَالَ: مَا أَوَّلُ الْقُرْآنِ؟ قَالَ: الْفَاتِحَهًُْ. قَالَ: وَ مَا أَوَّلُ الْفَاتِحَهًِْ؟ قَالَ: بِسْمِ اللهِ. قَالَ: وَ مَا أَوَّلُ بِسْمِ اللهِ؟ قَالَ: بِسْمِ. قَالَ: وَ مَا أَوَّلُ بِسْمِ؟ قَالَ: الْبَاءُ. فَجَعَلَ (علیه السلام) یَتَکَلَّمُ فِی الْبَاءِ طُولَ اللَّیْلِ، فَلَمَّا قَرُبَ الْفَجْرُ قَالَ: لَوْ زَادَنَا اللَّیْلُ لَزِدْنَا.
امام علی (علیه السلام) در حدیثی از امام علی (علیه السلام) آمده است که عبدالله‌بن‌عبّاس نزد ایشان آمد و از تفسیر قرآن سؤال کرد پس او را به شب وعده داد؛ هنگامی‌که نزد او آمد گفت: «ابتدای قرآن چیست»؟ فرمود: «سوره‌ی حمد». گفت: «ابتدای سوره‌ی حمد چیست»؟ فرمود: «بسم‌الله». گفت: «ابتدای بسم‌الله چیست»؟ فرمود: «بسم». گفت: «ابتدای بِسم چیست»؟ فرمود: «باء». سپس امام (علیه السلام) تمام طول شب از باء سخن می‌گوید؛ هنگامی‌که صبح نزدیک شد فرمود: «اگر شب ادامه می‌یافت، ما نیز ادامه می‌دادیم».
نام
الرّضا (علیه السلام)- عَلِیِّ‌بْنِ‌فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا عَلِیَّ‌بْنَ‌مُوسَی (علیه السلام) عَنْ بِسْمِ اللهِ. فَقَالَ: مَعْنَی قَوْلِ الْقَائِلِ بِسْمِ اللهِ أَیْ أَسِمُ عَلَی نَفْسِی سِمَهًًْ مِنْ سِمَاتِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هِیَ الْعِبَادَهًُْ. قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: مَا السِّمَهًُْ؟ قَالَ: هِیَ الْعَلَامَهًْ.
امام رضا (علیه السلام) علی‌بن‌فضّال از پدرش نقل می‌کند که گفت: از امام رضا (علیه السلام) درباره‌ی بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ پرسیدم، ایشان فرمود: «معنای سخن کسی که می‌گوید: بِسْمِ اللهِ این است: نشانه‌ای از نشانه‌های خداوند را که همان پرستش اوست، بر خود می‌نهم». عرض کردم: «نشانه چیست»؟ فرمود: «علامت».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ هِشَامِ‌بْنِ‌الْحَکَمِ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): عَنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ وَ اشْتِقَاقِهَا اللَّهُ مِمَّا هُوَ مُشْتَقٌّ فَقَالَ: یَا هِشَامُ! اللَّهُ مُشْتَقٌّ مِنْ إِلَهٍ وَ إِلَهٌ یَقْتَضِی مَأْلُوهاً وَ الِاسْمُ غَیْرُ الْمُسَمَّی فَمَنْ عَبَدَ الِاسْمَ دُونَ الْمَعْنَی فَقَدْ کَفَرَ وَ لَمْ یَعْبُدْ شَیْئاً وَ مَنْ عَبَدَ الِاسْمَ وَ الْمَعْنَی فَقَدْ أَشْرَکَ وَ عَبَدَ اثْنَیْنِ وَ مَنْ عَبَدَ الْمَعْنَی دُونَ الِاسْمِ فَذَاکَ التَّوْحِیدُ أَ فَهِمْتَ یَا هِشَامُ؟ قَالَ: قُلْتُ: زِدْنِی. قَالَ: لِلَّهِ تِسْعَهًٌْ وَ تِسْعُونَ اسْماً فَلَوْ کَانَ الِاسْمُ هُوَ الْمُسَمَّی لَکَانَ کُلُّ اسْمٍ مِنْهَا إِلَهاً وَ لَکِنَّ اللَّهَ مَعْنًی یُدَلُّ عَلَیْهِ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَ کُلُّهَا غَیْرُهُ یَا هِشَامُ الْخُبْزُ اسْمٌ لِلْمَأْکُولِ وَ الْمَاءُ اسْمٌ لِلْمَشْرُوبِ وَ الثَّوْبُ اسْمٌ لِلْمَلْبُوسِ وَ النَّارُ اسْمٌ لِلْمُحْرِقِ أَ فَهِمْتَ یَا هِشَامُ؟ فَهْماً تَدْفَعُ بِهِ وَ تُنَاضِلُ بِهِ أَعْدَاءَنَا الْمُتَّخِذِینَ مَعَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ غَیْرَهُ. قُلْتُ: نَعَمْ. فَقَالَ: نَفَعَکَ اللَّهُ بِهِ وَ ثَبَّتَکَ یَا هِشَامُ! قَالَ: فَوَ اللَّهِ! مَا قَهَرَنِی أَحَدٌ فِی التَّوْحِیدِ حَتَّی قُمْتُ مَقَامِی هَذَا.
امام صادق (علیه السلام) هشام‌بن‌حکم گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی اسم‌های خداوند و ریشه‌های آن‌ها پرسیدم: «الله از چه مشتق شده است»؟ حضرت فرمود: «ای هشام! الله از إله مشتق شده است و إله، معبودبودن را اقتضا می‌کند و نام، غیر از صاحب نام است. پس هرکس نام را بدون معنا بپرستد، کفر ورزیده است؛ و هرکس نام و معنا را بپرستد، شرک ورزیده و دو چیز را پرستیده است و هرکه معنا را و نه اسم را بپرستد، این توحید است. ای هشام! فهمیدی»؟ عرض کردم: «برایم بیشتر گویید». فرمود: «خداوند نودونه اسم دارد، اگر هر نامی، همان صاحب نام باشد، باید هر کدام از اسم‌ها، معبودی باشد. ولی خداوند، خود معناست که این نام‌ها بر او دلالت کنند و همه غیر از خود او باشند. ای هشام! نان، اسمی است برای خوردنی و آب، اسمی است برای آشامیدنی و لباس، اسمی است برای پوشیدنی و آتش، اسمی است برای سوزانندگی ای هشام! آیا چنان فهمیدی که با آن به دفاع بپردازی و در مبارزه با دشمنان خداوند که همراه خداوند چیز دیگری می‌پرستند، پیروز شوی»؟ عرض کردم: «بله». فرمود: «ای هشام! خداوند تو را به این جهت سود بخشد و استوار دارد». هشام گوید: «به خدا سوگند از زمانی که از آن مجلس برخاستم تاکنون هیچ‌کس در مبحث توحید بر من چیره نشده است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- کِتَابِ إِرْشَادِ الْقُلُوبِ، فِیمَا کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إِلَی مَلِکِ الرُّومِ حِینَ سَأَلَهُ عَنْ تَفْسِیرِ فَاتِحَهًِْ الْکِتَاب: فَأَمَّا سُؤَالُکَ عَنِ اسْمِ اللَّهِ تَعَالَی فَإِنَّهُ اسْمٌ فِیهِ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ عَوْنٌ عَلَی کُلِّ دَوَاءٍ.
امام علی (علیه السلام) امام علی (علیه السلام) به پادشاه روم که از تفسیر فاتحة الکتاب پرسیده بود، نوشت: امّا پرسش تو از نام خدا؛ همانا آن اسمی است که درمان همه‌ی دردهاست، کمک هر دارویی است.
الصّادق (علیه السلام)- وَ اللَّهُ یُسَمَّی بِأَسْمَائِهِ وَ هُوَ غَیْرُ أَسْمَائِهِ وَ الْأَسْمَاءُ غَیْرُه. و فیه؛ اسْمُ اللَّهِ غَیْرُهُ وَ کُلُ شَیْءٍ وَقَعَ عَلَیْهِ اسْمُ شَیْءٍ فَهُوَ مَخْلُوقٌ مَا خَلَا اللَّهَ.
امام صادق (علیه السلام) خداوند به نامهای خود نامیده می‌شود، و آن ذات مقدّس، غیر از نامهای خود می‌باشد و نام‌ها غیر اوست [چون اولاً ذات خداوند، بسیط محض است و اسماء و صفات الهی مفاهیم کلّی هستند و ثانیاً ذات خداوند قدیم است و اسماء الهی، حادث]. و اسم خدا غیر خدا است و هر آنچه نام «چیز» بر او صادق باشد مخلوقست جز خدا.
الرّضا (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ یَعْنِی الرِّضَا (علیه السلام) عَنِ الِاسْمِ، مَا هُوَ؟ فَقَالَ: صِفَهًٌْ لِمَوْصُوف.
امام رضا (علیه السلام) محمّدبن‌سنان گوید: از امام رضا (علیه السلام) پرسیدم: «اسم چیست»؟ ایشان فرمود: «صفتی است برای موصوف».
خداوند
العسکری (علیه السلام)- اللَّهُ هُوَ الَّذِی یُتَأَلَّهُ إِلَیْهِ عِنْدَ الْحَوَائِجِ وَ الشَّدَائِدِ کُلُّ مَخْلُوقٍ عِنْدَ انْقِطَاعِ الرَّجَاءِ مِنْ کُلِّ مَنْ دُونَهُ وَ تَقَطُّعِ الْأَسْبَابِ مِنْ جَمِیعِ مَنْ سِوَاهُ و وَ ذَلِکَ أَنَ کُلَ مُتَرَئِّسٍ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا أَوْ مُتَعَظِّمٍ فِیهَا، وَ إِنْ عَظُمَ غَنَاؤُهُ وَ طُغْیَانُهُ وَ کَثُرَتْ حَوَائِجُ مَنْ دُونَهُ إِلَیْهِ، فَإِنَّهُمْ سَیَحْتَاجُونَ حَوَائِجَ لَا یَقْدِرُ عَلَیْهَا هَذَا الْمُتَعَاظِمُ. وَ کَذَلِکَ هَذَا الْمُتَعَاظِمُ یَحْتَاجُ حَوَائِجَ لَا یَقْدِرُ عَلَیْهَا فَیَنْقَطِعُ إِلَی اللَّهِ عِنْدَ ضَرُورَتِهِ وَ فَاقَتِهِ، حَتَّی إِذَا کُفِیَ هَمَّهُ، عَادَ إِلَی شِرْکِهِ. أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ أَ غَیْرَ اللهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُم صادِقِینَ* بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ. فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِعِبَادِهِ: أَیُّهَا الْفُقَرَاءُ إِلَی رَحْمَتِی إِنِّی قَدْ أَلْزَمْتُکُمُ الْحَاجَهًَْ إِلَیَّ فِی کُلِّ حَالٍ، وَ ذِلَّهًَْ الْعُبُودِیَّهًِْ فِی کُلِّ وَقْتٍ، فَإِلَیَّ فَافْزَعُوا فِی کُلِّ أَمْرٍ تَأْخُذُونَ بِهِ وَ تَرْجُونَ تَمَامَهُ، وَ بُلُوغَ غَایَتِهِ، فَإِنِّی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أُعْطِیَکُمْ لَمْ یَقْدِرْ غَیْرِی عَلَی مَنْعِکُمْ وَ إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَمْنَعَکُمْ لَمْ یَقْدِرْ غَیْرِی عَلَی إِعْطَائِکُمْ {فَأَنَا أَحَقُّ مَنْ سُئِلَ، وَ أَوْلَی مَنْ تُضُرِّعَ إِلَیْهِ} فَقُولُوا عِنْدَ افْتِتَاحِ کُلِّ أَمْرٍ عَظِیمٍ أَوْ صَغِیرٍ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ.
امام عسکری (علیه السلام) الله کسی است که هر آفریده‌ای به هنگام نیازها و سختی‌ها وقتی امیدش از همه چیز جز او بریده شود و دستش از همه‌ی اسباب جز او گسسته گردد، به بندگی او روی می‌آورد. هر مهتر و بزرگی در این دنیا، هر چند بسیار بی‌نیاز و چیره باشد و نیاز دیگران به او بسیار باشد، نیازمند چیزهایی خواهد شد که از عهده‌اش برنیاید و دیگران نیز نیازمند چیزهایی شوند که در توان او نباشد، پس به هنگام ضرورت و تنگنا از همه چیز به‌سوی خدا دست می‌کشد. امّا چون نگرانی‌اش برطرف شود، به شرک خود باز می‌گردد. آیا نشنیده‌ای که خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: بگو: «به من خبر دهید اگر عذاب پروردگار به سراغ شما آید، یا رستاخیز برپا شود، آیا [برای حلّ مشکلات خود]، غیر خدا را می‌خوانید اگر راست می‌گویید»؟!، [نه]، بلکه تنها او را می‌خوانید! و او اگر بخواهد، مشکلی را که به خاطر آن او را خوانده‌اید، برطرف می‌سازد و آنچه را [امروز] همتای خدا قرار می‌دهید، [در آن روز] فراموش خواهید کرد. (انعام/۴۱۴۰) خداوند عزّوجلّ به بندگان خود فرمود: «ای نیازمندان رحمت من! همانا بر شما واجب کرده‌ام که در همه حال نیازمند من باشید و در همه‌ی وقت، در عبادت من خاکساری کنید؛ پس در هر امری که به دست می‌گیرید و امید دارید به پایانش رسانید و به نهایتش برسید، به‌سوی من پناه جویید. اگر بخواهم به شما عطا کنم، دیگری نتواند از شما دریغ دارد؛ و اگر بخواهم از شما دریغ دارم، دیگری نتواند به شما عطا کند. من سزاوارترین کسی هستم که از او درخواست شود و شایسته‌ترین کسی هستم که به‌سویش زاری شود؛ پس در آغاز هرکار کوچک یا بزرگی بگویید: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- اللَّهُ أَعْظَمُ اسْمٍ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ الِاسْمُ الَّذِی لَا یَنْبَغِی أَنْ یُسَمَّی بِهِ غَیْرُ اللَّهِ وَ لَنْ یُسَمَّ بِهِ مَخْلُوق.
امام علی (علیه السلام) الله، برترین اسم در میان اسم‌های خداوند عزّوجلّ است؛ و آن اسمی است که سزاوار نیست کسی جز الله بدان نامیده شود و هیچ آفریده‌ای این اسم را نگیرد.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیِّ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) قَالَ رَجُلٌ لِلصَّادِقِ (علیه السلام): یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام)! دُلَّنِی عَلَی اللَّهِ مَا هُوَ، فَقَدْ أَکْثَرَ عَلَیَ الْمُجَادِلُونَ وَ حَیَّرُونِی؟ فَقَالَ لَهُ: یَا عَبْدَ اللَّهِ! هَلْ رَکِبْتَ سَفِینَهًًْ قَطُّ؟ قَالَ: نَعَمْ! قَالَ: فَهَلْ کُسِرَ بِکَ حَیْثُ لَا سَفِینَهًَْ تُنْجِیکَ وَ لَا سِبَاحَهًَْ تُغْنِیکَ؟ قَالَ: نَعَمْ! قَالَ: فَهَلْ تَعَلَّقَ قَلْبُکَ هُنَالِکَ أَنَّ شَیْئاً مِنَ الْأَشْیَاءِ قَادِرٌ عَلَی أَنْ یُخَلِّصَکَ مِنْ وَرْطَتِکَ؟ فَقَالَ: نَعَمْ! قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام): فَذَلِکَ الشَّیْءُ هُوَ اللَّهُ الْقَادِرُ عَلَی الْإِنْجَاءِ حَیْثُ لَا مُنْجِیَ وَ عَلَی الْإِغَاثَهًِْ حَیْثُ لَا مُغِیث.
امام صادق (علیه السلام) مردی به امام صادق (علیه السلام) گفت: «ای پسر رسول خدا (! مرا راهنمایی کن که «خدا چیست»؟ اهل جدل با من بسیار سخن گفته‌اند و سرگردانم کرده‌اند». حضرت به او فرمود: «ای بنده‌ی خدا، تاکنون سوار کشتی شده‌ای»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «آیا پیش آمده که کشتی تو بشکند، به‌گونه‌ای که هیچ کشتی نباشد تا نجاتت دهد و هیچ شناگری نباشد تا نیازت برطرف کند»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «آیا در آنجا دلت به چیزی از چیزها امید داشت تا تو را از آن ورطه نجات بخشد»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «آن چیز، همان خداوند تواناست که می‌تواند نجات دهد؛ جایی که هیچ نجات بخشی نیست و به فریاد رسد، جایی که هیچ فریادرسی نیست». (
الصّادق (علیه السلام)- فِی عَوَالِمِ الْعُلُومِ قَالَ رَجُلٍ لِجَعْفَرِبْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام): مَا الدَّلِیلُ عَلَی اللَّهِ؟ وَ لَا تُذَکِّرْ لِیَ الْعَالَمَ وَ الْعَرَضَ وَ الْجَوْهَرَ. فَقَالَ لَهُ: هَلْ رَکِبْتَ الْبَحْرَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَهَلْ عَصَفَتْ بِکُمُ الرِّیحُ حَتَّی خِفْتُمُ الْغَرَقَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: قَالَ: فَهَلِ انْقَطَعَ رَجَاؤُکَ مِنَ الْمَرْکَبِ وَ الْمَلَّاحِینَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَهَلْ تَتَبَّعَتْ نَفْسُکَ أَنَّ ثَمَّ مَنْ یُنْجِیکَ؟ قَالَ: نَعَمْ. قَالَ: فَإِنَّ ذَاکَ هُوَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِیَّاهُ و إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ.
امام صادق (علیه السلام) در عوالم العلوم آمده است: مردی به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: «چه چیزی بر وجود خدا دلالت دارد؟ برایم از عالم و عرض و جوهر چیزی مگو». ایشان فرمود: «آیا دریانوردی کرده‌ای»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «و آیا شده بادی سهمگین بر شما بوزد، آن چنان که در هراس از غرق‌شدن بیافتید»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «و آیا امیدت از کشتی و دریانوردان قطع شده است»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «آیا در دل نداشتی که کسی وجود دارد و نجاتت می‌دهد»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «او همان خداوند سبحانه و تعالی است». خداوند عزّوجلّ فرمود: جز او، تمام کسانی را که [برای حلّ مشکلات خود] می‌خوانید، فراموش می‌کنید. (اسراء/۶۷) و هنگامی که ناراحتی به شما رسد، فقط او را می‌خوانید! (نحل/۵۳).
الصّادق (علیه السلام)- اللَّهُ مُشْتَقٌّ مِنْ إِلَهٍ وَ إِلَهٌ یَقْتَضِی مَأْلُوها.
امام صادق (علیه السلام) الله از إله مشتق شده است و إله، معبودبودن را اقتضا می‌کند.
الکاظم (علیه السلام)- عَن الْحَسَنِ‌بْنِ‌رَاشِدٍ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ مُوسَی‌بْنِ‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مَعْنَی اللَّهِ؟ قَالَ: اسْتَوْلَی عَلَی مَا دَقَ وَ جَل.
امام کاظم (علیه السلام) حسن‌بن‌راشد گوید: از امام کاظم (علیه السلام) درباره‌ی معنی الله پرسیدم؛ ایشان فرمود: «بر تمام امور کوچک و بزرگ مستولی (چیره) شد».
الباقر (علیه السلام)- قَالَ الْبَاقِرُ (علیه السلام) اللَّهُ مَعْنَاهُ الْمَعْبُودُ الَّذِی أَلِهَ الْخَلْقُ عَنْ دَرْکِ مَاهِیَّتِهِ وَ الْإِحَاطَهًِْ بِکَیْفِیَّتِه.
امام باقر (علیه السلام) اللَّه، معنی‌اش معبودیست که خلق از دریافتن ماهیّت او و احاطه‌نمودن کیفیّتش، حیران و سرگردان شده‌اند.
الصّادق (علیه السلام)- اسْمُ اللَّهِ غَیْرُ اللَّهِ وَ کُلُ شَیْءٍ وَقَعَ عَلَیْهِ اسْمُ شَیْءٍ فَهُوَ مَخْلُوقٌ مَا خَلَا اللَّه.
امام صادق (علیه السلام) اسم خدا غیر خداست و هر آنچه نام «چیز» بر او صادق باشد مخلوق است جز خدا.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌إِسْحَاقَ الْخُزَاعِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: دَخَلْتُ مَعَ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَلَی بَعْضِ مَوَالِیهِ یَعُودُهُ، فَرَأَیْتُ الرَّجُلَ یُکْثِرُ مِنْ قَوْلِ آهِ، فَقُلْتُ لَهُ: یَا أَخِی اذْکُرْ رَبَّکَ وَ اسْتَغِثْ بِهِ. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): إِنَّ آهِ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ قَالَ: آهِ، فَقَدِ اسْتَغَاثَ بِاللَّهِ تَبَارَکَ‌وَ‌تَعَالَی.
امام صادق (علیه السلام) ابواسحاق‌خزاعی از پدرش نقل می‌کند که گوید: امام (علیه السلام) بر سر بالین یکی از دوستانش که بیمار بود آمده بود، من نیز در خدمتش بودم آن مرد را مشاهده کردم که بسیار می‌گفت: «آه»! به او گفتم: «برادرم، پروردگارت را یاد کن و از او مدد بخواه»! امام صادق (علیه السلام) فرمود: «همانا «آه» یکی از نامهای خدای عزّوجلّ است، پس هرکس که بگوید: «آه» استغاثه به خدای تبارک‌وتعالی نموده است».
بخشنده
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- الرَّحْمَنِ الَّذِی یَرْحَمُ بِبَسْطِ الرِّزْقِ عَلَیْنَا.
امام علی (علیه السلام) الرَّحْمَنِ؛ بخشنده‌ای که با فراخی روزی بر ما رحمت می‌آورد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- الرَّحْمَنِ رَحْمنُ الدُّنْیَا وَ الرَّحِیمِ رَحِیمُ الْآخِرَهًِْ.
پیامبر ( خداوند، الرَّحْمَنِ در دنیا و الرَّحِیمِ در آخرت است [رحمان اشاره به رحمت عامّ پروردگار دارد که در دنیا، شامل مؤمن و کافر می‌شود؛ و رحیم اشاره به رحمت خاصّ او دارد که مخصوص بندگان مؤمن در آخرت می‌باشد].
الرّضا (علیه السلام)- فِی تَفْسِیرِ نُورِالثَقَلَیْنِ عَنِ الرِّضَا (علیه السلام)أَنَّهُ قَالَ فِی دُعَائِهِ: رَحْمنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ وَ رَحِیمَهُمَا صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام).
امام رضا (علیه السلام) از امام رضا (علیه السلام) نقل است که در دعایش فرمود: «ای بخشاینده‌ی دنیا و آخرت و رحیم در آن دو، بر محمّد و خاندان محمّد (درود فرست».
الصّادق (علیه السلام)- الرَّحْمَنُ بِجَمِیعِ خَلْقِه.
امام صادق (علیه السلام) الرَّحمن؛ به همه‌ی آفریدگان خویش بخشاینده است.
الصّادق (علیه السلام)- الرَّحْمَنُ قَالَ بِجَمِیعِ الْعَالَم.
امام صادق (علیه السلام) الرَّحمن؛ فرمود: که به همه‌ی عالم بخشاینده است.
الصّادق (علیه السلام)- الرَّحْمَنُ اسْمٌ خَاصٌ بِصِفَهًٍْ عَامَّهًْ.
امام صادق (علیه السلام) الرَّحمن؛ اسم خاص است با صفتی عام (یعنی نامی است مخصوص خدا ولی مفهوم رحمتش همگان را در بر می‌گیرد).
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا الرَّحْمَنُ فَهُوَ عُوذَهًٌْ لِکُلِّ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ هُوَ اسْمٌ لَمْ یُسَمَّ بِهِ غَیْرُ الرَّحْمَنِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی.
امام علی (علیه السلام) الرَّحمن؛ پناهی است برای هرکس که به خداوند ایمان آورده و از نامهای مخصوص خداوند است که در مورد غیر او به کار نمی‌رود.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: أَنَا الرَّحْمَنُ وَ هِیَ مِنَ الرَّحِمِ شَقَقْتُ لَهَا اسْماً مِنْ اسْمِی مَنْ وَصَلَهَا وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَهَا بَتَتُّه.
پیامبر ( من رحمانم و آن رحم است اسمی از نام خود به او اختصاص دادم هر که با آن بپیوندد با او می‌پیوندم و هر که قطع کند با او قطع می‌کنم.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- إِنَ الرَّحِمَ الَّتِی اشْتَقَّهَا اللَّهُ تَعَالَی مِنْ اسْمِهِ بِقَوْلِهِ أَنَا الرَّحْمَنُ هِیَ الرَّحِمُ رَحِمُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامِ اللَّهِ إِعْظَامَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) إِعْظَامَ رَحِمِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ کُلَّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَهًٍْ مِنْ شِیعَتِنَا هُوَ مِنْ رَحِمِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ إِعْظَامَهُمْ مِنْ إِعْظَامِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فَالْوَیْلُ لِمَنِ اسْتَخَفَّ بِشَیْءٍ مِنْ حُرْمَهًِْ رَحِمِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ طُوبَی لِمَنْ عَظَّمَ حُرْمَتَهُ وَ أَکْرَمَ رَحِمَهُ وَ وَصَلَهَا.
امام علی (علیه السلام) رحمی که خداوند نام او را از رحمان جدا کرده رحم محمّد (است و بزرگداشت محمّد (بزرگداشت خداست و احترام به خویشاوندان پیامبر احترام به پیغمبر است. هر مرد و زن مؤمن از شیعیان ما جزء خویشاوندان محمّد (محسوب می‌شود و احترام آن‌ها احترام به پیغمبر است، وای بر کسی که در احترام حضرت محمّد (کوتاهی کند. و خوشا به حال کسی که مراعات این احترام را نموده خویشاوندان پیامبر را محترم شمارد و با آن‌ها بپیوندد.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ رَحِمَ الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) لَیَتَعَلَّقُ بِالْعَرْشِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ تَتَعَلَّقُ بِهَا أَرْحَامُ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ: یَا رَبِّ صِلْ مَنْ وَصَلَنَا وَ اقْطَعْ مَنْ قَطَعَنَا. قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: أَنَا الرَّحْمَنُ وَ أَنْتَ الرَّحِمُ شَقَقْتُ اسْمَکَ مِنِ اسْمِی فَمَنْ وَصَلَکَ وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَکَ قَطَعْتُهُ وَ لِذَلِکَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): الرَّحِمُ شِجْنَهًٌْ مِنَ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَل.
امام صادق (علیه السلام) رحم ائمّه از آل محمّد (علیهم السلام) روز قیامت به عرش چسبیده و ارحام مؤمنین نیز به آن‌ها چسبیده است می‌گوید: «خدایا! پیوند بده با کسی که مرا وصل نموده و قطع کن از کسی که مرا قطع کرده». خداوند می‌فرماید: «من رحمان هستم و تو رحم. نام تو را از نام خود جدا کرده‌ام؛ هرکه با تو بپیوندد با او می‌پیوندم و هرکه تو را قطع کند با او قطع می‌نمایم». به همین جهت پیامبراکرم (فرموده است: «رحم شعبه‌ای از خداست».
العسکری (علیه السلام)- وَ تَفْسِیرُ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ الرَّحْمنِ أَنَ الرَّحْمَنَ مُشْتَقٌ مِنَ الرَّحْمَهًْ.
امام عسکری (علیه السلام) الرَّحْمنِ که قول خداست، مشتقّ از رحمت است.
السّجّاد (علیه السلام)- یَا فَارِجَ الْهَمِّ، وَ کَاشِفَ الْغَمِّ، یَا رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ وَ رَحِیمَهُمَا، صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام)، وَ افْرُجْ هَمِّی، وَ اکْشِفْ غَمِّی.
امام سجاد (علیه السلام) ای از میان برنده‌ی غم‌ها و ای زداینده‌ی اندوهان. ای بخشاینده در دنیا و آخرت و ای رحمت‌آورنده بر بندگان خود هم در این سرای و هم در آن سرای بر محمّد (و خاندان او درود بفرست و غمم را از جان بردار و اندوهم از دل بزدای.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- الرَّحْمنُ الرَّحِیمِ اسْمَانِ رَقِیقَانِ أَحَدِهِمَا ارْقُّ مِنْ الاخر.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) الرَّحْمنِ الرَّحیم دو نام لطیف خداوند است که یکی (یعنی رحیم) لطافتش از دیگری بیشتر است.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَ الرَّحْمَهًَْ وَ مَا یَحْدُثُ لَنَا مِنْهَا شَفَقَهًٌْ وَ مِنْهَا جُودٌ وَ إِنَّ رَحْمَهًَْ اللَّهِ ثَوَابُهُ لِخَلْقِهِ وَ الرَّحْمَهًَْ مِنَ الْعِبَادِ شَیْئَانِ أَحَدُهُمَا یَحْدُثُ فِی الْقَلْبِ الرَّأْفَهًُْ وَ الرِّقَّهًُْ لِمَا یُرَی بِالْمَرْحُومِ مِنَ الضُّرِّ وَ الْحَاجَهًِْ وَ ضُرُوبِ الْبَلَاءِ وَ الْآخَرُ مَا یَحْدُثُ مِنَّا مِنْ بَعْدِ الرَّأْفَهًِْ وَ اللُّطْفِ عَلَی الْمَرْحُومِ وَ الرَّحْمَهًُْ مِنَّا مَا نَزَلَ بِهِ وَ قَدْ یَقُولُ الْقَائِلُ انْظُرْ إِلَی رَحْمَهًِْ فُلَانٍ وَ إِنَّمَا یُرِیدُ الْفِعْلَ الَّذِی حَدَثَ عَنِ الرِّقَّهًِْ الَّتِی فِی قَلْبِ فُلَانٍ وَ إِنَّمَا یُضَافُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَعْلِ مَا حَدَثَ عَنَّا مِنْ هَذِهِ الْأَشْیَاءِ وَ أَمَّا الْمَعْنَی الَّذِی هُوَ فِی الْقَلْبِ فَهُوَ مَنْفِیٌّ عَنِ اللَّهِ کَمَا وَصَفَ عَنْ نَفْسِهِ فَهُوَ رَحِیمٌ لَا رَحْمَهًَْ رِقَّهًْ.
امام صادق (علیه السلام) رحمت و هر امر تازه‌ای که از آن رحمت، برای ما واقع شود بخشی از آن مهربانی و بخشی بخشش است. و رحمت الهی، ثواب او برای مخلوقین است و رحمت بندگان [نسبت به یکدیگر] دو بخش دارد: بخشی از آن، در قلب به وجود آید که همان رأفت و لطافتی است که به خاطر سختی و نیاز و انواع بلا که در نیازمندِ رحمت مشاهده می‌شود [در قلب ما احساس می‌شود]؛ و بخش دیگر، عملی است که در مرحله‌ی بعد از رأفت و لطف [که امری قلبی بود] نسبت به آن شخص و بعد از آگاهی ما از آنچه بر سر او آمده است از ما صادر می‌شود. و گاهی کسی می‌گوید به رحمتِ فلانی نگاه کن و منظورش کاری است که از روی رقّت و نرمی که در قلب اوست صادر شده است و [از این دو بخش رحمت] آن عمل خارجی که از ما صادر می‌شود به خداوند نسبت داده می‌شود؛ ولی آن بخشی [از رحمت] که در قلب ایجاد می‌گردد [و حالت نفسانی است] به خداوند نسبت داده نمی‌شود، چنانکه خداوند خود را [در آیات قرآن] این‌گونه توصیف فرموده است؛ پس خداوند رحیم است امّا نه رحمتی که از روی رقّت و نرمی صادر شده باشد.
الصّادق (علیه السلام)- إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ نَشَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی رَحْمَتَهُ حَتَّی یَطْمَعَ إِبْلِیسُ فِی رَحْمَتِه.
امام صادق (علیه السلام) چون روز قیامت شود خدای تبارک‌وتعالی رحمت خود را چنان پراکنده کند که ابلیس در رحمت او طمع کند.
مهربان
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- الرَّحِیمِ بِنَا فِی أَدْیَانِنَا وَ دُنْیَانَا وَ آخِرَتِنَا خَفَّفَ عَلَیْنَا الدِّینَ وَ جَعَلَهُ سَهْلًا خَفِیفاً وَ هُوَ یَرْحَمُنَا بتمیزنا {بِتَمْیِیزِنَا} عَنْ أَعَادِیهِ.
امام علی (علیه السلام) الرَّحِیمِ؛ در دین و دنیا و آخرتمان بر ما مهربان است؛ کسی که دین را بر ما آسان کرد و سهل و راحتش نمود و با جداکردن ما از دشمنانمان به ما مرحمت فرمود.
الرّضا (علیه السلام)- أَنَّهُ قَالَ (علیه السلام) فِی دُعَائِهِ: رَحْمنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ وَ رَحِیمَهُمَا صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام).
امام رضا (علیه السلام) از امام رضا (علیه السلام) نقل است که در دعایش فرمود: ای بخشاینده‌ی دنیا و آخرت و رحیم در آن دو، بر محمّد و خاندان محمّد (درود فرست.
الصّادق (علیه السلام)- الرَّحِیمُ بِالْمُؤْمِنِین.
امام صادق (علیه السلام) رحیم نسبت به مؤمنان است.
الصّادق (علیه السلام)- الرَّحِیمُ بِالْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهًْ.
امام صادق (علیه السلام) الرَّحیم؛ نسبت به مؤمنان بخصوص مهربان است.
الصّادق (علیه السلام)- الرَّحِیمُ اسْمٌ عَامٌ بِصِفَهًٍْ خَاصَّهًْ.
امام صادق (علیه السلام) الرَّحیم؛ اسم عام است با صفتی خاص (یعنی نامی است که هم در مورد خدا به کار می‌رود و هم در مورد غیر خدا، امّا اشاره به رحمت ویژه‌ی مؤمنان دارد).
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا الرَّحِیمُ فَرَحِمَ مَنْ عَصَی وَ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً.
امام علی (علیه السلام) امّا الرَّحیم؛ پس رحم می‌کند به کسی که گناه کرده و توبه نموده و ایمان آورده و عمل صالح انجام دهد.
الهادی (علیه السلام)- الرّحیم بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ شِیعَهًِْ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) وُسِّعَ لَهُمْ فِی التَّقِیَّهًِْ یُجَاهِرُونَ بِإِظْهَارِ مُوَالَاهًِْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مُعَادَاهًِْ أَعْدَائِهِ إِذَا قَدَرُوا وَ یُسِرُّونَ بِهَا إِذَا عَجَزُوا.
امام هادی (علیه السلام) به بنده‌های مؤمنش که شیعه آل محمّدند (علیهم السلام) مهربان است، تقیّه را برای آنان (شیعیان) روا داشته [شیعیانی که] با قدرت، دوستی دوستان خدا و دشمنیِ دشمنان خدا را آشکار کنند و درحال تقیّه که از [ابراز] آن عاجزند نهان سازند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- رَحِیمٌ بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَهًَْ رَحْمَهًٍْ، وَ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَهًًْ وَاحِدَهًًْ فِی الْخَلْقِ کُلِّهِمْ، فَبِهَا یَتَرَاحَمُ النَّاسُ، وَ تَرَحَّمُ الْوَالِدَهًُْ وَلَدَهَا، وَ تَحْنُو الْأُمَّهَاتُ مِنَ الْحَیَوَانَاتِ عَلَی أَوْلَادِهَا. فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ أَضَافَ هَذِهِ الرَّحْمَهًَْ {الْوَاحِدَهًَْ} إِلَی تِسْعٍ وَ تِسْعِینَ رَحْمَهًًْ فَیَرْحَمُ بِهَا أُمَّهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، ثُمَّ یُشَفِّعُهُمْ فِیمَنْ یُحِبُّونَ لَهُ الشَّفَاعَهًَْ مِنْ أَهْلِ الْمِلَّهًْ.
امام علی (علیه السلام) [و امّا الرَّحِیمِ؛ معنایش این است که]: او به بندگان مؤمنش رحیم است. و از رحمت اوست که صد رحمت آفرید و از آن، رحمت واحدی در خلایق و همه‌ی آفریدگان، قرار داد. و به‌خاطر آن، مردم به یکدیگر، رحیم و دلسوزند و مادر، به فرزندش مهربان و [از این رو] مادران [در عالم] حیوانات، بر اولادشان گرایش و عطوفت دارند. پس آنگاه که روز رستاخیز، فرا رسد [رحمت واحد] را به نودونه بخش دیگر بیفزاید! و با آن، به امّت [جلیل] محمّد (رحمت آورد آنگاه درباره‌ی کسانی از اهل این ملّت [که برایشان خواهان شفاعت هستند] شفیعشان گرداند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- الرَّحِیمُ لَا یُوصَفُ بِالرِّقَّهًِْ.
امام علی (علیه السلام) الرَّحیم به نازک دلی توصیف نمی‌شود.
آیه أَلْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمینَ [2]
حمد و سپاس مخصوص خداوندى است که پروردگار جهانیان است.
الصّادق (علیه السلام)- شُکْرُ النِّعْمَهًِْ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ تَمَامُ الشُّکْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
امام صادق (علیه السلام) شکر نعمت، کناره‌گیری از حرام‌هاست و نهایت شکرگفتن: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ است.
الصّادق (علیه السلام)- الحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛ دَعْوَی أَهْلِ الْجَنَّهًِْ حِینَ شَکَرُوا اللَّهَ حُسْنَ الثَّوَابِ.
امام صادق (علیه السلام) الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ* الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛ سخن بهشتیان است در آن هنگام که خداوند را به خاطر پاداش‌های نیک شکر می‌گزارند.
الصّادق (علیه السلام)- تَفْسِیرُ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ یَعْنِی الشُّکْرَ لِلَّهِ وَ هُوَ أَمْرٌ وَ لَفْظُهُ خَبَرٌ وَ الْأَمْرُ مُضْمَرٌ فِیهِ وَ مَعْنَاهُ قُلِ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.
امام صادق (علیه السلام) الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِین؛ یعنی شکر و سپاس مخصوص خداوند است. این جمله امر در قالب جمله خبریه است و امرش در تقدیر می‌باشد و در اصل این‌گونه است: بگو: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَن زَیْنِ‌الْعَابِدِینَ (علیه السلام) أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ قَالَ: یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ! أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ مَا تَفْسِیرُهَا؟ فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ هُوَ أَنْ عَرَّفَ اللَّهُ عِبَادَهُ بَعْضَ نِعَمِهِ جُمَلًا إِذْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی مَعْرِفَهًِْ جَمِیعِهَا بِالتَّفْصِیلِ لِأَنَّهَا أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی أَوْ تُعْرَفَ. فَقَالَ لَهُمْ: قُولُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْنَا رَبِّ الْعالَمِینَ یَعْنِی مَالِکَ الْعَالَمِینَ وَ هُمُ الْجَمَاعَاتُ مِنْ کُلِّ مَخْلُوقٍ مِنَ الْجَمَادَاتِ وَ الْحَیَوَانَاتِ فَأَمَّا الْحَیَوَانَاتُ فَهُوَ یَقْلِبُهَا فِی قُدْرَتِهِ وَ یَغْذُوهَا مِنْ رِزْقِهِ وَ یُحِیطُهَا بِکَنَفِهِ وَ یُدَبِّرُ کُلًّا مِنْهَا بِمَصْلَحَتِهِ وَ أَمَّا الْجَمَادَاتُ فَهُوَ یُمْسِکُهَا بِقُدْرَتِهِ یُمْسِکُ مَا اتَّصَلَ الْمُتَّصِلُ مِنْهَا أَنْ یَتَهَافَتَ وَ یُمْسِکُ الْمُتَهَافِتَ مِنْهَا أَنْ یَتَلَاصَقَ وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ یُمْسِکُ الْأَرْضَ أَنْ تَنْخَسِفَ إِلَّا بِأَمْرِهِ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ قَالَ وَ رَبِّ الْعالَمِینَ مَالِکِهِمْ وَ خَالِقِهِمْ وَ سَائِقِ أَرْزَاقِهِمْ إِلَیْهِمْ مِنْ حَیْثُ هُمْ یَعْلَمُونَ وَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ فَالرِّزْقُ مَقْسُومٌ وَ هُوَ یَأْتِی ابْنَ آدَمَ عَلَی أَیِّ سِیرَهًٍْ سَارَهَا مِنَ الدُّنْیَا لَیْسَ تَقْوَی مُتَّقٍ بِزَائِدَهًٍْ وَ لَا فُجُورُ فَاجِرٍ بِنَاقِصَهًٍْ وَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ سِتْرٌ وَ هُوَ طَالِبُهُ وَ لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمْ یَتَرَبَّصُ رِزْقَهُ لَطَلَبَهُ رِزْقُهُ کَمَا یَطْلُبُهُ الْمَوْتُ قَالَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی لَهُمْ: قُولُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْنَا وَ ذَکَرَنَا بِهِ مِنْ خَیْرٍ فِی کُتُبِ الْأَوَّلِینَ قَبْلَ أَنْ نَکُونَ فَفِی هَذَا إِیجَابٌ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) لِمَا فَضَّلَهُ وَ فَضَّلَهُمْ وَ عَلَی شِیعَتِهِ أَنْ یَشْکُرُوهُ بِمَا فَضَّلَهُمْ.
امام علی (علیه السلام) مردی خدمت امام علی (علیه السلام) رسید و عرض کرد: «مرا از کلام خداوند متعال: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، با خبرساز، تفسیر آن چیست»؟ ایشان فرمود: «الْحَمْدُ للهِ به این معناست که خداوند برخی از نعمت‌های خود را به نحو اجمال به بندگانش شناسانده است؛ چراکه آنان قادر نیستند همه‌ی آن نعمت‌ها را به تفصیل بشناسند و نعمت‌های خداوند بیش از آن است که شمرده یا شناخته شود. از این رو به آنان فرمود: «بگویید: سپاس و ستایش خدایی را که به ما نعمت‌ها عطا فرمود. او که پروردگار جهانیان است و جهانیان مجموعه‌ی همه‌ی آفریدگان از جمادات و حیوانات هستند. امّا حیوانات؛ خداوند آن‌ها را در ید قدرت خود گردانندگی می‌کند و از روزی خود آنان را غذا می‌دهد و همگی را در پناه حمایت خویش گرفته است و هریک را بنا بر مصلحت خود اداره می‌کند و امّا جمادات، خداوند آن‌ها را به قدرت خویش نگاه می‌دارد و آنهایی را که به هم پیوسته‌اند نمی‌گذارد از یکدیگر پراکنده شوند و آن‌ها را که از هم جدایند نمی‌گذارد به هم بپیوندند و آسمان را از اینکه بر زمین فروافتد نگاه می‌دارد، مگر اینکه خود رخصت دهد. و زمین را از اینکه فرو رود نگاه می‌دارد مگر اینکه خود فرمان دهد. به‌درستی که او بر بندگان خویش بسیار بخشنده و بخشایشگر است، رَبِّ الْعَالَمِینَ؛ فرمانروا و آفریننده‌ی آن‌ها که روزیشان را از جایی که می‌دانند و از جایی که نمی‌دانند می‌رساند؛ زیرا روزی قسمت شده است و آدمی هر شیوه‌ای را در دنیا بپیماید روزی‌اش به او می‌رسد، نه تقوای انسان پارسا روزی او را می‌افزاید و نه بدکاری انسان نابکار روزی او را می‌کاهد و بین آدمی و روزی‌اش پرده‌ای کشیده شده؛ حال آنکه او جوینده‌ی آن است. پس اگر فردی از شما از روزی خود بگریزد، روزیش در پی او برآید همچنان‌که مرگ او را بجوید. خداوند جلّ جلاله فرمود: بگویید: سپاس و ستایش خداوند را که به ما نعمت‌ها عطا فرمود و پیش از آنکه ما هست شویم در کتاب‌های پیامبران پیشین از ما به نیکی یادکرد و این‌گونه بر محمّد (و آل محمّد (علیهم السلام) و شیعیان او واجب فرمود که چون ایشان را بر دیگران برتری بخشیده است، او را شکر گزارند».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُوسَی‌بْنَ‌عِمْرَانَ (علیه السلام) وَ اصْطَفَاهُ نَجِیّاً وَ فَلَقَ لَهُ الْبَحْرَ وَ نَجَّی بَنِی‌إِسْرَائِیلَ وَ أَعْطَاهُ التَّوْرَاهًَْ وَ الْأَلْوَاحَ رَأَی مَکَانَهُ مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ: یَا رَبِّ لَقَدْ أَکْرَمْتَنِی بِکَرَامَهًٍْ لَمْ تُکْرِمْ بِهَا أَحَداً قَبْلِی. فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: یَا مُوسَی أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ مُحَمَّداً أَفْضَلُ عِنْدِی مِنْ جَمِیعِ مَلَائِکَتِی وَ جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ مُوسَی (علیه السلام): یَا رَبِّ فَإِنْ کَانَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) أَکْرَمَ عِنْدَکَ مِنْ جَمِیعِ خَلْقِکَ فَهَلْ فِی آلِ الْأَنْبِیَاءِ (علیهم السلام) أَکْرَمُ مِنْ آلِی؟ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: یَا مُوسَی (علیه السلام) أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) عَلَی جَمِیعِ آلِ النَّبِیِّینَ کَفَضْلِ مُحَمَّدٍ عَلَی جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ؟ فَقَالَ مُوسَی (علیه السلام): یَا رَبِّ فَإِنْ کَانَ آلُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) کَذَلِکَ فَهَلْ فِی أُمَمِ الْأَنْبِیَاءِ (علیهم السلام) أَفْضَلُ عِنْدَکَ مِنْ أُمَّتِی ظَلَّلْتَ عَلَیْهِمُ الْغَمَامَ وَ أَنْزَلْتَ عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَی وَ فَلَقْتَ لَهُمُ الْبَحْرَ؟ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: یَا مُوسَی (علیه السلام) أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ فَضْلَ أُمَّهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) عَلَی جَمِیعِ الْأُمَمِ کَفَضْلِهِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِی؟ فَقَالَ مُوسَی (علیه السلام): یَا رَبِّ لَیْتَنِی کُنْتُ أَرَاهُمْ! فَأَوْحَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَیْهِ: یَا مُوسَی (علیه السلام) إِنَّکَ لَنْ تَرَاهُمْ فَلَیْسَ هَذَا أَوَانَ ظُهُورِهِمْ وَ لَکِنْ سَوْفَ تَرَاهُمْ فِی الْجِنَانِ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ الْفِرْدَوْسِ بِحَضْرَهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فِی نَعِیمِهَا یَتَقَلَّبُونَ وَ فِی خَیْرَاتِهِ یَتَبَحْبَحُونَ أَفَتُحِبُّ أَنْ أُسْمِعَکَ کَلَامَهُمْ؟ فَقَالَ: نَعَمْ إِلَهِی. قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: قُمْ بَیْنَ یَدَیَّ وَ اشْدُدْ مِئْزَرَکَ قِیَامَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ بَیْنَ یَدَیِ الْمَلِکِ الْجَلِیلِ. فَفَعَلَ ذَلِکَ مُوسَی (علیه السلام) فَنَادَی رَبُّنَا عَزَّوَجَلَّ: یَا أُمَّهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)! فَأَجَابُوهُ کُلُّهُمْ وَ هُمْ فِی أَصْلَابِ آبَائِهِمْ وَ أَرْحَامِ أُمَّهَاتِهِمْ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ. قَالَ: فَجَعَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ تِلْکَ الْإِجَابَهًَْ شِعَارَ الْحَجِّ. ثُمَّ نَادَی رَبُّنَا عَزَّوَجَلَّ: یَا أُمَّهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)! إِنَّ رَحْمَتِی سَبَقَتْ غَضَبِی وَ عَفْوِی قَبْلَ عِقَابِی فَقَدِ اسْتَجَبْتُ لَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَدْعُونِی وَ أَعْطَیْتُکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَسْأَلُونِی مَنْ لَقِیَنِی مِنْکُمْ بِشَهَادَهًِْ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ صَادِقٌ فِی أَقْوَالِهِ مُحِقٌّ فِی أَفْعَالِهِ وَ أَنَّ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) أَخُوهُ وَ وَصِیُّهُ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَلِیُّهُ وَ یَلْتَزِمُ طَاعَتَهُ کَمَا یَلْتَزِمُ طَاعَهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ أَنَّ أَوْلِیَاءَهُ الْمُصْطَفَیْنَ الْمُطَهَّرِینَ الْمُبَانِینَ بِعَجَائِبِ آیَاتِ اللَّهِ وَ دَلَائِلِ حُجَجِ اللَّهِ مِنْ بَعْدِهِمَا أَوْلِیَاؤُهُ أَدْخَلْتُهُ جَنَّتِی وَ إِنْ کَانَتْ ذُنُوبُهُ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ. قَالَ: فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ نَبِیَّنَا مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) قَالَ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) وَ مَا کُنْتُ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا أُمَّتَکَ بِهَذِهِ الْکَرَامَهًِْ ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ لِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله): قُلِ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ عَلَی مَا اخْتَصَّنِی بِهِ مِنْ هَذِهِ الْفَضِیلَهًِْ وَ قَالَ لِأُمَّتِهِ: قُولُوا أَنْتُمْ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ عَلَی مَا اخْتَصَّنَا بِهِ مِنْ هَذِهِ الْفَضَائِلِ.
پیامبر ( امام علی (علیه السلام) گفت: پیامبر (فرمود: چون خداوند عزّوجلّ موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) را به پیامبری برانگیخت و با او نجوا کرد و دریا را برایش شکافت و بنی‌اسرائیل را نجات داد و تورات و الواح را به وی عطا فرمود و موسی (علیه السلام) مقام و منزلت خود را نزد پروردگارش دید عرض کرد: «پروردگارا! تو مرا چنان گرامی داشتی که پیش از من هیچ‌کس را به آن ارجمند نساخته‌ای». پس خداوند بزرگ و با عظمت فرمود: «ای موسی (علیه السلام)! مگر نمی‌دانی که محمّد (در نزد من برتر و گرامی‌تر از همه‌ی فرشتگان و تمامی آفریدگان من است»؟ موسی (علیه السلام) عرض کرد: «پروردگارا! اگر محمّد (در نزد تو از همه‌ی آفریدگانت گرامی‌تر است، آیا در بین خاندان پیامبرانت ارجمندتر از خاندان من هست»؟ خداوند بزرگ و با عظمت فرمود: «ای موسی (علیه السلام)! مگر نمی‌دانی که برتری خاندان محمّد (بر خاندان همه‌ی پیامبران همچون برتری محمّد (بر تمامی پیغمبران است»؟ موسی (علیه السلام) عرض کرد: «پروردگارا! اگر خاندان محمّد (چنین‌اند، آیا در میان امّت‌های پیامبران، گرامی‌تر از امّت من در نزد تو وجود دارد؛ چندان که ابرها را بر سرایشان سایبان کردی و برای آنان انگبین و بلدرچین فروفرستادی و دریا را برایشان شکافتی»؟ خداوند بزرگ و با عظمت فرمود: «ای موسی (علیه السلام)! مگر نمی‌دانی که برتری امّت محمّد (بر دیگر امّت‌ها همچون برتری خود محمّد (بر دیگر آفریدگان من است»؟ موسی (علیه السلام) عرض کرد: «پروردگارا! کاش آن‌ها را می‌دیدم». خداوند عزّوجلّ به او وحی فرمود: «ای موسی (علیه السلام)! تو آنان را نخواهی دید؛ زیرا اکنون زمان پیدایش آن‌ها نیست، امّا به‌زودی آنان را در باغ‌های عدن و فردوس در حضور محمّد (خواهی دید که در نعمت‌های آنجا غوطه‌ورند و در خیرات و برکاتش آرمیده‌اند. ای موسی (علیه السلام)! آیا دوست داری کلام آن‌ها را به گوش تو برسانم»؟ موسی (علیه السلام) عرض کرد: «بله، ای معبود من»! خداوند بزرگ و با عظمت فرمود: «پس همچون بنده‌ای ذلیل که در بارگاه پادشاهی توانمند می‌ایستد، در برابر من بایست و کمر خود را محکم ببند». موسی (علیه السلام) چنین کرد. از جانب پروردگارمان عزّوجلّ ندایی برخاست که: «ای امّت محمّد (»! آنگاه همه‌ی آن‌ها که هنوز در پشت پدرانشان و رحم‌های مادرشان بودند پاسخ دادند: لبیک اللّهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، إنّ الحمد و النعمة لک و الملک، لا شریک لک، حضرت فرمود: «پس خداوند این پاسخ را شعار حجّ قرار داد». سپس پروردگار عزّوجلّ ندا داد: «ای امّت محمّد (! حکم و قضای من برای شما این چنین است که مهرم بر خشمم و بخششم بر کیفرم پیشی گیرد. پیش از آنکه مرا بخوانید شما را پاسخ می‌دهم و پیش از آنکه از من چیزی بخواهید به شما ارزانی می‌دارم. هریک از شما مرا دیدار کند و شهادت دهد که هیچ خدایی جز الله نیست، یگانه است و هیچ همتایی ندارد و محمّد (بنده و فرستاده‌ی اوست که در گفتارش راستگو و در کردارش بر حق است و علیّبنابیطالب (علیه السلام)، برادر او و وصیّ و جانشین اوست که پیروی از او همچون پیروی از محمّد (واجب است و اولیای برگزیده و پاک او که آورنده‌ی نشانه‌های شگفت خداوند و دلایل حجّت‌های خداوند می‌باشند پس از آن دو، اولیای او هستند، من او را به بهشت خود درآورم هرچند گناهانش به اندازه‌ی کف‌های روی دریا باشد. سپس امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: چون خداوند عزّوجلّ پیامبر ما محمّد (را به پیامبری برانگیخت، فرمود: «ای محمّد (! تو در کنار طور نبودی زمانی که ما ندا دادیم (قصص/۴۶) امّت تو را به این ارجمندی». سپس خداوند عزّوجلّ به محمّد (فرمود: «بگو: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ که مرا در این برتری یگانه ساخت و به امّت او فرمود: «شما نیز بگویید: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ که این فضیلت‌ها را به ما اختصاص داد».
فضیلت
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- أَرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فِیهِ کَانَ فِی نُورِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ ... وَ مَنْ إِذَا أَصَابَ خَیْراً قَالَ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِین.
پیامبر ( هرکه دارای چهار چیز باشد در نور اعظم الهی خواهد بود. تا جایی که فرمود: «و آن کس که چون به خیری دست یابد بگوید: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».
الحسین (علیه السلام)- فِی تَفسِیرِالْبُرْهَانِ: أَنَّ رَجُلًا یُسَمَّی عَبْدَالرَّحْمنِ کَانَ مُعَلِّماً لِلْأَوْلَادِ فِی الْمَدِینَهًِْ، فَعَلَّمَ وَلَداً لِلْحُسَیْنِ (علیه السلام) یُقَالُ لَهُ جَعْفَرُ فَعَلَّمَهُ: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَلَمَّا قَرَأَهَا عَلَی أَبِیهِ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) إِسْتَدْعَی الْمُعَلِّمَ، وَ أَعْطَاهُ أَلْفَ دِینَارٍ وَ أَلْفَ حُلَّهًٍْ، وَ حَشَا فَاهُ دُرّاً، فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ. فَقَالَ (علیه السلام): وَ أَنَّی تُسَاوِی عَطِیَّتِی هَذِهِ بِتَعْلِیمِهِ وَلَدِی الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ.
امام حسین (علیه السلام) در تفسیر البرهان آمده است: که شخصی به نام عبدالرّحمن در مدینه، معلّم کودکان بود و یکی از فرزندان امام حسین (علیه السلام) به نام جعفر نزد او [درس] می‌آموخت. معلّم آیه‌ی الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ را به او آموخت. هنگامی‌که جعفر، این آیه را برای پدر (علیه السلام) قرائت کرد، حضرت، معلّم را فرا خواند و هزار دینار و هزار دیبا به وی عطا فرمود و دهانش را از مروارید پر کرد. وقتی از حضرت دلیل این کار را پرسیدند در جواب فرمود: «هدیه‌ی من برابر با آموزه الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ است که او به فرزندم داد».
الصّادق (علیه السلام)- فِی تَفسِیرِالبُرهَانِ عَن الإمَامِ الصَّادِقِ (علیه السلام) قال: فَقَدَ أَبِی بَغْلَهًًْ لَهُ. فَقَالَ: لَئِنْ رَدَّهَا اللَّهُ تَعَالَی لَأَحْمِدَنَّهُ بِمَحَامِدَ یَرْضَاهَا، فَمَا لَبِثَ أَنْ أُتِیَ بِهَا بِسَرْجِهَا وَ لِجَامِهَا فَلَمَّا اسْتَوَی عَلَیْهَا وَ ضَمَّ إِلَیْهِ ثِیَابَهُ، رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ، فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ فَلَمْ یَزِدْ. ثُمَّ قَالَ: مَا تَرَکْتُ وَ لَا بَقِیتُ شَیْئاً، جَعَلْتُ کُلَّ أَنْوَاعِ الْمَحَامِدِ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَمَا مِنْ حَمْدٍ إِلَّا وَ هُوَ دَاخِلٌ فِیمَا قُلْت.
امام صادق (علیه السلام) در تفسیر البرهان از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که ایشان فرمود: چهارپای پدرم گم شد. و فرمود: «اگر خداوند آن را به من بازگرداند آنچنان او را می‌ستایم که خشنود شود». طولی نکشید که آن را با زین و افسارش خدمت ایشان آوردند. چون امام سوار چهارپا شد و لباس خود را برچید، سر به‌سوی آسمان برآورد و فرمود: «الْحَمْدُ للهِ». و چیز دیگری نگفت، سپس فرمود: «هیچ چیز را جا نیانداختم و وانگذاشتم و همه‌ی‌گونه‌های ستایش را برای خداوند عزّوجلّ به‌جای آوردم و هیچ ستایشی نیست مگر آنکه آن را در گفته‌ی خویش داخل کردم».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ حَمَّادِ‌بْنِ‌عُثْمَانَ قَالَ: خَرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) مِنَ الْمَسْجِدِ وَ قَدْ ضَاعَتْ دَابَّتُهُ، فَقَالَ: لَئِنْ رَدَّهَا اللَّهُ عَلَیَّ لَأَشْکُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُکْرِهِ. قَالَ: فَمَا لَبِثَ أَنْ أُتِیَ بِهَا فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ. فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ: جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ لَیْسَ قُلْتَ لَأَشْکُرَنَّ اللَّهَ حَقَّ شُکْرِهِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): أَ لَمْ تَسْمَعْنِی قُلْتُ: الْحَمْدُ لِلهِ.
امام صادق (علیه السلام) حمّادبن‌عثمان گوید: امام صادق (علیه السلام) از مسجد بیرون آمد، دید مرکبش گم شده است. فرمود: «اگر خدا آن را به من برگرداند، حقّ شکرش را می‌گزارم». چیزی نگذشت که آن را آوردند. امام (علیه السلام) فرمود: «الحمد للهِ» شخصی عرض کرد: «فدایت شوم! مگر نفرمودی حقّ شکر خدا را می‌گزارم»؟ فرمود: «مگر نشنیدی گفتم: «الحمد للهِ» (یعنی با گفتن همین کلمه، حقّ شکرگزاری خدا انجام می‌شود)».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): أَنْتَ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّهًَْ. فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! أَدْخُلُهَا قَبْلَکَ؟ قَالَ: نَعَمْ! إِنَّکَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الْآخِرَهًِْ کَمَا أَنَّکَ صَاحِبُ لِوَائِی فِی الدُّنْیَا وَ حَامِلُ اللِّوَاءِ هُوَ الْمُتَقَدِّمُ ثُمَّ قَالَ (صلی الله علیه و آله): یَا عَلِیُّ (علیه السلام)! کَأَنِّی بِکَ وَ قَدْ دَخَلْتَ الْجَنَّهًَْ وَ بِیَدِکَ لِوَائِی وَ هُوَ لِوَاءُ الْحَمْدِ تَحْتَهُ آدَمُ (علیه السلام) فَمَنْ دُونَه.
پیامبر ( علیّبنابیطالب (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (به من فرمود: «تو اوّلین نفری هستی که داخل بهشت خواهی شد». عرض کردم: ای رسول خدا (یعنی قبل از شما داخل می‌شوم؟ پیامبراکرم (فرمود: «آری زیرا تو صاحب پرچم من در آخرت هستی همان‌طور که در دنیا چنین می‌باشی و روشن است که حامل پرچم مقدّم می‌باشد». سپس فرمود: «ای علی (علیه السلام)! من و تو با هم بوده و وقتی داخل بهشت می‌شوم در دست تو پرچم من که پرچم حمد است، بوده و در زیر آن حضرت آدم (علیه السلام) و سایر خلایق می‌باشند».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- یَا عَلِیُّ (علیه السلام)! إِنَ مَعَکَ لِوَاءَ الْحَمْدِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ تُقَدِّمُ بِهِ قُدَّامَ أُمَّتِی وَ الْمُؤَذِّنُونَ عَنْ یَمِینِکَ وَ عَنْ شِمَالِک.
پیامبر ( ای علی (علیه السلام)! روز قیامت، پرچمِ حمد در دستان توست و تو پیشاپیش امّتم با این پرچم حرکت می‌کنی و اذان‌گویان (کسانی‌که در دنیا اذان می‌گفتند) سمت راست و چپ تو [در حرکت] خواهند بود.
مواضع قرائت
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ سَلَّامِ‌بْنِ‌سُوَیْدٍ قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ (علیه السلام) إِذَا أَرَادَ أَنْ یَسِیرَ إِلَی الْحَرْبِ قَعَدَ عَلَی دَابَّتِهِ وَ قَالَ: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ عَلَی نِعَمِهِ عَلَیْنَا وَ فَضْلِهِ الْعَظِیمِ.
امام علی (علیه السلام) سلّام‌بن‌سوید گوید: حضرت علی (علیه السلام) می‌خواست به پیکار رود بر مرکب خود می‌نشست و می‌گفت: «سپاس پروردگار جهانیان را بر نعمت‌هایی که به ما ارزانی داشته و فضل بزرگی که بر ما نهاده است».
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ فِی ابْنِ‌آدَمَ (علیه السلام) ثَلَاثَمِائَهًٍْ وَ سِتِّینَ عِرْقاً مِنْهَا مِائَهًٌْ وَ ثَمَانُونَ مُتَحَرِّکَهًٌْ وَ مِنْهَا مِائَهًٌْ وَ ثَمَانُونَ سَاکِنَهًٌْ فَلَوْ سَکَنَ الْمُتَحَرِّکُ لَمْ یَنَمْ وَ لَوْ تَحَرَّکَ السَّاکِنُ لَمْ یَنَمْ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا أَصْبَحَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِ الْعالَمِینَ کَثِیراً عَلَی کُلِّ حَالٍ ثَلَاثَمِائَهًٍْ وَ سِتِّینَ مَرَّهًًْ وَ إِذَا أَمْسَی قَالَ: مِثْلَ ذَلِک.
امام صادق (علیه السلام) رسول خدا (فرمود: «در بنی‌آدم سیصدوشصت رگ بوده که صدوهشتاد رگ متحرّک و صدوهشتاد رگ دیگر ساکن می‌باشند، اگر رگ‌های متحرّک ساکن شده و یا بالعکس رگ‌های ساکن متحرّک گردند شخص را خواب نمی‌برد و رسول خدا (هر صبح و شام به شکرانه سالم‌بودن رگ‌ها سیصدوشصت مرتبه می‌فرمود: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ.
الصّادق (علیه السلام)- مَنْ قَالَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ إِذَا أَصْبَحَ: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَقَدْ أَدَّی شُکْرَ یَوْمِهِ وَ مَنْ قَالَهَا إِذَا أَمْسَی فَقَدْ أَدَّی شُکْرَ لَیْلَتِهِ.
امام صادق (علیه السلام) هرکس که هنگام دخول در صبح، چهار مرتبه بگوید: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ شکر آن روز را انجام داده و هرکس هنگام دخول در شب آن را بگوید؛ شکر شبش را ادا کرده است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عن أَبَی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا أَصْبَحَ قَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِ الْعالَمِینَ کَثِیراً عَلَی کُلِ حَالٍ ثَلَاثَمِائَهًٍْ وَ سِتِّینَ مَرَّهًًْ وَ إِذَا أَمْسَی قَالَ مِثْلَ ذَلِکَ.
پیامبر ( امام صادق (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (هر صبح و شام به شکرانه‌ی سالم‌بودن رگ‌ها سیصدوشصت مرتبه می‌فرمود: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ و هنگام شب هم همین طور.
الباقر (علیه السلام)- عَنِ ابْنِ‌أَبِی‌عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ: عَطَسَ رَجُلٌ عِنْدَ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام)، فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ، فَلَمْ یُسَمِّتْهُ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام)، وَ قَالَ: نَقَصَنَا حَقَّنَا. ثُمَّ قَالَ: إِذَا عَطَسَ أَحَدُکُمْ. فَلْیَقُلِ: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، وَ صَلَّی اللَّهُ عَلی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ أَهْلِ بَیْتِهِ (علیهم السلام) قَالَ: فَقَالَ الرَّجُلُ، فَسَمَّتَهُ أَبُوجَعْفَر (علیه السلام).
امام باقر (علیه السلام) ابن‌ابی‌عمیر گوید: مردی در خدمت امام باقر (علیه السلام) عطسه زد و گفت: «الحمد للهِ» حضرت باقر (علیه السلام) جواب عطسه‌ی او را نداد و فرمود: «از حقّ ما کاست». سپس فرمود: «چون یکی از شماها عطسه کرد بگوید: «الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ صلی اللهُ علی محمّد و أهل بیته». پس آن مرد آنچنان گفت و حضرت (علیه السلام) نیز جواب عطسه‌ی او را داد.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مِسْمَعِ‌بْنِ‌عَبْدِ‌الْمَلِک عَطَسَ اَبُوعَبدِاللهِ (علیه السلام) فَقَالَ: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ ثُمَّ جَعَلَ إِصْبَعَهُ عَلَی أَنْفِهِ. فَقَالَ: رَغِمَ أَنْفِی لِلَّهِ رَغْماً دَاخِراً.
امام صادق (علیه السلام) از مسمع‌بن‌عبدالملک نقل شده است: امام صادق (علیه السلام) عطسه زد پس فرمود: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ سپس انگشتش را بر بینی نهاد و فرمود: «بینی من برای خدا به زبونی بر خاک است».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- مَنْ قَالَ إِذَا عَطَسَ: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ عَلی کُلِّ حَالٍ، لَمْ یَجِدْ وَجَعَ الْأُذُنَیْنِ وَ الْأَضْرَاس.
امام علی (علیه السلام) هرکه پس از عطسه در هر حال گوید: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، هرگز درد گوش و درد دندان نبیند.
الصّادق (علیه السلام)- مَنْ عَطَسَ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی قَصَبَهًِْ أَنْفِهِ ثُمَّ قَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ حَمْداً کَثِیراً کَمَا هُوَ أَهْلُهُ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) خَرَجَ مِنْ مَنْخِرِهِ الْأَیْسَرِ طَائِرٌ أَصْغَرُ مِنَ الْجَرَادِ وَ أَکْبَرُ مِنَ الذُّبَابِ حَتَّی یَصِیرَ تَحْتَ الْعَرْشِ یَسْتَغْفِرُ اللَّهَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام) هرکه عطسه زند سپس دستش را بر استخوان تیغه‌ی بینی نهد و بگوید: الحمد للهِ رب العالمین حمدا کثیرا کما هو اهله و صلی اللهُ علی محمّد النبی و آله و سلم، از سوراخ چپ بینی او پرنده‌ای کوچکتر از ملخ و بزرگتر از مگس بیرون آید و برود تا بزیر عرش رسد و تا روز قیامت برای او استغفار کند.
شکر خدای راست
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: الْحَمْدُ لِلهِ. قَالَ: الشُّکْرُ لِلَّه.
امام صادق (علیه السلام) ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که درباره‌ی قول خداوند؛ الْحَمْدُ للهِ، فرمود: «تمامی شکر مخصوص خداوند است».
السّجّاد (علیه السلام)- وَ مَنْ قَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ، فَقَدْ أَدَّی شُکْرَ کُلِّ نِعْمَهًٍْ لِلَّه.
امام سجّاد (علیه السلام) کسی که بگوید: الْحَمْدُ للهِ؛ شکر هر نعمتی را که خدا داده به‌جای آورده است.
الصّادق (علیه السلام)- مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَی عَبْدٍ بِنِعْمَهًٍْ صَغُرَتْ أَوْ کَبُرَتْ فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ، إِلَّا أَدَّی شُکْرَهَا.
امام صادق (علیه السلام) هر نعمتی که خداوند به بنده‌ای عطا کند چه کوچک باشد و یا بزرگ و او بگوید: الْحَمْدُ للهِ شکر آن را ادا کرده است.
الرّضا (علیه السلام)- أَنَّ قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ: الْحَمْدُ للهِ إِنَّمَا هُوَ أَدَاءٌ لِمَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی خَلْقِهِ مِنَ الشُّکْرِ وَ شُکْرٌ لِمَا وَفَّقَ عَبْدَهُ مِنَ الْخَیْرِ.
امام رضا (علیه السلام) الْحَمْدُ للهِ؛ این سخن به‌جا آوردن شکری است که خداوند بر آفریدگان خود واجب کرده؛ شکر برای خوبی‌هایی که بندگانش را به آن‌ها کامیاب کرده است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ فَذَلِکَ ثَنَاءٌ مِنَّا عَلَی رَبِّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْعَمَ عَلَیْنَا.
امام علی (علیه السلام) الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ؛ این درودی است از ما بر پروردگارمان به آنچه که از نعمت‌هایش بر ما ارزانی داشته است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): فَإِذَا قَالَ {العبد}: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ حَمِدَنِی عَبْدِی وَ عَلِمَ أَنَّ النِّعَمَ الَّتِی لَهُ مِنْ عِنْدِی وَ الْبَلَایَا الَّتِی انْدَفَعَتْ عَنْهُ بِتَطَوُّلِی أُشْهِدُکُمْ أَنِّی أُضِیفُ لَهُ نِعَمَ الدُّنْیَا إِلَی نَعِیمِ الْآخِرَهًِْ وَ أَدْفَعُ عَنْهُ بَلَایَا الْآخِرَهًِْ کَمَا دَفَعْتُ عَنْهُ بَلَایَا الدُّنْیَا.
امام علی (علیه السلام) امام علی (علیه السلام) فرمود: پیامبر (می‌فرماید: پس هنگامی که بنده بگوید: الْحَمْدُ لِله رَبِّ الْعالَمِینَ، خداوند فرماید: «بنده‌ام ستایشم کرد و دانست هر نعمتی دارد از من است و هر بلا از او بگردد به فضل من است؛ شما گواه باشید نعمت آخرت را به نعمت دنیایش افزودم و بلاهای آخرت را همان‌طور که بلاهای دنیا را از او دفع کردم، از او دور خواهم کرد».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَرَجَ بِنَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) ... قَالَ: احْمَدْنِی. فَقَالَ: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فِی نَفْسِهِ: شُکْراً.
امام صادق (علیه السلام) امام صادق (علیه السلام) فرمود: خداوند پیامبرش را به آسمان عروج داد ... حق تعالی به آن حضرت فرمود: «مرا ستایش کن»! حضرت (عرضه داشت: «الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» نبیّ اکرم (در نفس خود پس از تحمید عرضه داشت: «شُکراً».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قَسَمْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی هَذِهِ السُّورَهًَْ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُمْ الْحَمْدُ للهِ فَقَدْ حَمِدَنِی.
امام علی (علیه السلام) خداوند متعال فرمود: این سوره را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم هرگاه یکی از آنان بگوید: الْحَمْدُ لِلهِ مسلّماً مرا ستایش کرده است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ عَلِیِّ‌بْنِ مُحَمَّدِ‌بْنِ عَلِیِّ‌بْنِ مُوسَی‌بْنِ جَعْفَرِ‌بْنِ مُحَمَّدِ‌بْنِ عَلِیِّ‌بْنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ عَلِیِّ‌بْنِ أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ: أَنَّ رَجُلًا أَتَی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ: أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ مَا تَفْسِیرُهُ؟ فَقَالَ: الْحَمْدُ لِلهِ هُوَ أَنَّ اللَّهَ عَرَّفَ عِبَادَهُ بَعْضَ نِعَمِهِ عَلَیْهِمْ جُمَلًا إِذْ لَا یَقْدِرُونَ عَلَی مَعْرِفَهًِْ جَمِیعِهَا بِالتَّفْصِیلِ لِأَنَّهَا أَکْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَی أَوْ تُعْرَفَ فَقَالَ لَهُمْ: قُولُوا الْحَمْدُ لِلهِ عَلَی مَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْنَا وَ ذَکَّرَنَا بِهِ مِنْ خَیْرٍ فِی کُتُبِ الْأَوَّلِینَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَکُونَ فَفِی هَذَا إِیجَابٌ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) لِمَا فَضَّلَهُ وَ فَضَّلَهُمْ بِهِ وَ عَلَی شِیعَتِهِمْ أَنْ یَشْکُرُوهُ بِمَا فَضَّلَهُمْ بِهِ عَلَی غَیْرِهِم.
امام علی (علیه السلام) امام عسکری (علیه السلام) از پدرانش نقل کرده است که فرمود: مردی نزد امیرمؤمنان (علیه السلام) آمد و عرض کرد: «مرا از تفسیر قول خدای عزّوجلّ: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ، خبر بده». آن جناب فرمود: «چون خداوند عالم بعضی از نعمت‌های خود را به نحو اجمال بر بندگان شناسانید، چرا که بندگان را قدرت نیست که بر نحو تفصیل جمیع نعمت‌های او را بشناسند؛ و نعمت‌های خدا نامتناهی است و حدّ حصری از برای آن نیست؛ پس چون که بعضی از نعمت‌های خود را به نحو اجمال به ایشان نمایاند و ایشان فی الجمله فهمیدند، حق تعالی فرمود: بگویید: الحمد للهِ به خاطر نعمت‌هایی که به ما داده و در کتب گذشتگان قبل از اینکه ما به‌وجود آییم ما را به نیکی یاد نموده است». پس در این عبارت بر حضرت محمّد و آل محمّد (علیهم السلام) و شیعیان ایشان واجب شده که خدا را شکر نموده و در مقابل برتری و تفضیلی که به ایشان بر سایر امم داده از او قدردانی کنند.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَالَ: قَالَ لِی عَلِیٌّ (علیه السلام): یَا أَبَاعَبَّاسٍ! إِذَا صَلَّیْتَ الْعِشَاءَ الْآخِرَهًَْ فَالْحَقْنِی إِلَی الْجَبَّانِ. قَالَ: فَصَلَّیْتُ وَ لَحِقْتُهُ وَ کَانَتْ لَیْلَهًًْ مُقْمِرَهًًْ. قَالَ: فَقَالَ لِی: مَا تَفْسِیرُ الْأَلِفِ مِنَ الْحَمْدِ وَ الْحَمْدِ جَمِیعاً؟ قَالَ: فَمَا عَلِمْتُ حَرْفاً مِنْهَا أُجِیبُهُ. قَالَ: فَتَکَلَّمَ فِی تَفْسِیرِهَا سَاعَهًًْ تَامَّهًًْ. ثُمَّ قَالَ: لِی فَمَا تَفْسِیرُ اللَّامِ مِنَ الْحَمْدِ؟ قَالَ: فَقُلْتُ: لَا أَعْلَمُ. قَالَ: فَتَکَلَّمَ فِی تَفْسِیرِهَا سَاعَهًًْ تَامَّهًًْ. ثُمَّ قَالَ: فَمَا تَفْسِیرُ الْحَاءِ مِنَ الْحَمْدِ؟ قَالَ: فَقُلْتُ: لَا أَعْلَمُ. قَالَ: فَتَکَلَّمَ فِی تَفْسِیرِهَا سَاعَهًًْ تَامَّهًًْ. ثُمَّ قَالَ لِی: فَمَا تَفْسِیرُ الْمِیمِ مِنَ الْحَمْدِ؟ قَالَ: فَقُلْتُ: لَا أَعْلَمُ. قَالَ: فَتَکَلَّمَ فِی تَفْسِیرِهَا سَاعَهًًْ تَامَّهًًْ. ثُمَّ قَالَ: فَمَا تَفْسِیرُ الدَّالِ مِنَ الْحَمْدِ؟ قَالَ: قُلْتُ: لَا أَدْرِی. فَتَکَلَّمَ فِیهَا إِلَی أَنْ بَرَقَ عَمُودُ الثعنجر {الْفَجْرِ}. قَالَ: فَقَالَ لِی: قُمْ یَا أَبَاعَبَّاسٍ إِلَی مَنْزِلِکَ فَتَأَهَّبْ لِفَرْضِکَ فَقُمْتُ وَ قَدْ وَعَیْتُ کُلَّ مَا قَالَ (علیه السلام). قَالَ: ثُمَّ تَفَکَّرْتُ فَإِذَا عِلْمِی بِالْقُرْآنِ فِی عِلْمِ عَلِیٍّ (علیه السلام) کَالْقَرَارَهًِْ فِی الْمُثْعَنْجِرِ. قَالَ: الْقَرَارَهًُْ الْغَدِیرُ الْمُثْعَنْجِرُ الْبَحْر.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) ابن‌عبّاس گوید: علی (علیه السلام) به من فرمود: «ای اباعبّاس (رحمة الله علیه)! هنگامی‌که نماز عشایت را خواندی در صحرا به من ملحق شو»! نماز عشایم را خوانده و به علی (علیه السلام) ملحق شدم و آن شب، شبی مهتابی بود. علی (علیه السلام) به من فرمود: «تفسیر حرف الف از الحَمدُ چیست»؟ حتّی یک کلمه هم در جواب ایشان نمی‌دانستم که بگویم؛ پس خود حضرت یک ساعتِ تمام، در تفسیر آن صحبت فرمود. سپس فرمود: «تفسیر حرف لام از الحَمدُ چیست»؟ عرض کردم: «نمی‌دانم»! پس خود حضرت یک ساعت تمام، در تفسیر آن صحبت فرمود. سپس فرمود: «تفسیر حرف میم از الحَمدُ چیست»؟ عرض کردم: «نمی‌دانم»! پس خود حضرت یک ساعت تمام، در تفسیر آن صحبت فرمود. سپس فرمود: «تفسیر حرف دال از الحَمدُ چیست»؟ عرض کردم: «نمی‌دانم»! پس خود حضرت در مورد تفسیرش شروع به صحبت فرمود تا اینکه سپیده فجر در افق پدیدار گشت [اندکی قبل از وقت نماز صبح که آن را در اصطلاح فقهی فجر کاذب نامند]. آنگاه به من فرمود: «ای ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)! برخیز و به منزل برو و برای خواندن نماز صبحت آماده شو»! من نیز برخاستم؛ درحالی‌که تمام آنچه حضرت فرموده بود در خاطرم حفظ نمودم و در این اندیشه بودم که؛ علم من پیرامون قرآن در مقایسه با علم علی (علیه السلام)، همچون آبگیری است نسبت به دریا.
الرّضا (علیه السلام)- الْحَمْدُ لِلهِ إِنَّمَا هُوَ أَدَاءٌ لِمَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی خَلْقِهِ مِنَ الشُّکْرِ وَ شُکْرٌ لِمَا وَفَّقَ عَبْدَهُ مِنَ الْخَیْر.
امام رضا (علیه السلام) الحمد للهِ؛ این ذکر همانا برای ادای وظیفه‌ی شکرگزاری و به‌جا آوردن آن شکری است که خداوند عزّوجلّ بر خلایق خویش مقرّر فرموده، و نیز شکرگزاری به پاس آنکه بنده‌ی خود را توفیق عبادت کرامت فرموده است.
پروردگار جهانیان
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللهِ (علیه السلام) وَ فِی قَوْلِهِ: رَبَّ الْعَالَمِینَ. قَالَ: خَالِقَ الْخَلْقِ.
امام صادق (علیه السلام) ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) درباره قول خداوند متعال نقل می‌کند: رَبِّ الْعَالَمِینَ یعنی آفریننده‌ی همه‌ی آفریدگان.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللهِ (علیه السلام) وَ فِی قَوْلِهِ: رَبَّ الْعَالَمِینَ. قَالَ: خَالِقَ الْمَخْلُوقِینَ.
امام صادق (علیه السلام) ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) درباره قول خداوند متعال نقل می‌کند: رَبِّ الْعالَمِینَ یعنی آفریننده‌ی آفریدگان.
الرّضا (علیه السلام)- رَبِّ الْعالَمِینَ تَوْحِیدٌ لَهُ وَ تَحْمِیدٌ وَ إِقْرَارٌ بِأَنَّهُ هُوَ الْخَالِقُ الْمَالِکُ لَا غَیْرُهُ.
امام رضا (علیه السلام) رَبِّ الْعَالَمِینَ؛ یگانه‌شمردن و ستایش خداوند است و اقرار به اینکه او آفریدگار فرمانرواست و نه کس دیگر.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ مُوسَی‌بْنِ‌جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ (علیه السلام) عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی خَبَرِ الْیَهُودِیِّ الَّذِی سَأَلَهُ عَنْ فَضَائِلِ نَبِیِّنَا (صلی الله علیه و آله) وَ أُمَّتِهِ قَالَ: وَ مِنْهَا أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ فَاتِحَهًَْ الْکِتَابِ نِصْفَهَا لِنَفْسِهِ وَ نِصْفَهَا لِعَبْدِه قَالَ اللَّهُ تَعَالَی قَسَمْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی هَذِهِ السُّورَهًَْ ... وَ إِذَا قَالَ: رَبِّ الْعالَمِینَ فَقَدْ عَرَفَنِی.
امام علی (علیه السلام) امام کاظم (علیه السلام) از پدرانش از امام علی (علیه السلام) در حدیثی که مرد یهودی از فضائل پیامبر (از ایشان سؤال کرده بود، فرمود: ... خداوند متعال فرمود: این سوره را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم ... و هرگاه بگوید: رَبِّ الْعالَمِینَ مسلّم مرا شناخته است.
الصّادق (علیه السلام)- وَ مَعْنَی رَبِّ أَیْ خَالِقِ.
امام صادق (علیه السلام) رَبِّ یعنی آفریننده است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ رَبٌ إِذْ لَا مَرْبُوب.
امام علی (علیه السلام) پروردگار بوده زمانی‌که پروریده وجود نداشت.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- رَبِّ الْعالَمِینَ مَالِکُهُمْ وَ خَالِقُهُمْ وَ سَائِقُ أَرْزَاقِهِمْ إِلَیْهِمْ، مِنْ حَیْثُ یَعْلَمُونَ، وَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُون.
امام علی (علیه السلام) رَبِّ الْعالَمِینَ یعنی مالک و خالق آن‌ها، کسی که ارزاقشان را به طریقی که خود می‌دانند و نیز از طرقی که خود متوجّه نمی‌شوند به‌سویشان سوق می‌دهد.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- رَبِّ الْعالَمِینَ وَ هُمُ الْجَمَاعَاتُ مِنْ کُلِّ مَخْلُوقٍ مِنَ الْجَمَادَاتِ وَ الْحَیَوَانَاتِ فَأَمَّا الْحَیَوَانَاتُ فَهُوَ یَقْلِبُهَا فِی قُدْرَتِهِ وَ یَغْذُوهَا مِنْ رِزْقِهِ وَ یَحْفَظُهَا بِکَنَفِهِ وَ یُدَبِّرُ کُلًّا مِنْهَا بِمَصْلَحَتِهِ وَ أَمَّا الْجَمَادَاتُ فَهُوَ یُمْسِکُهَا بِقُدْرَتِهِ یُمْسِکُ الْمُتَّصِلَ مِنْهَا أَنْ یَتَهَافَتَ وَ یُمْسِکُ الْمُتَهَافِتَ مِنْهَا أَنْ یَتَلَاصَقَ وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ یُمْسِکُ الْأَرْضَ أَنْ تَنْخَسِفَ إِلَّا بِأَمْرِهِ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ لَرَؤُفٌ رَحِیم.
امام علی (علیه السلام) رَبِّ الْعالَمِینَ؛ عبارتند از: جماعات و گروه‌هایی از مخلوقات چه جمادات و چه حیوانات. امّا حیوانات را مورد نعمت قرار داد؛ به خاطر آنکه حق تعالی به قدرت کامله‌اش آن‌ها را حرکت داده، از رزق خود غذا به آن‌ها عنایت فرموده، آن‌ها را در کنف و سایه‌ی خود احاطه نموده، هرکدام را به‌نحوی که مصلحت ایجاب می‌کند مورد تدبیر قرار داده است. و امّا جمادات را مورد نعمت قرار داد؛ به خاطر آنکه حق تعالی آن‌ها را با قدرت خود نگاه داشت، جمادات متّصل را از جداشدن نگاه داشت و جمادات منفصل را از اتّصال و چسبیدن حفظ کرد، آسمان را از افتادن بر روی زمین مصون داشت مگر آنکه خود به آن اذن سرنگون‌شدن دهد چنانچه زمین را از فرو رفتن حفظ کرد مگر وقتی که خود به آن چنین امری فرماید، حق تعالی به بندگانش مهربان و رحیم می‌باشد.
الصّادق (علیه السلام)- وَ الْعالَمِینَ کُلُّ مَخْلُوقٍ خَلَقَهُ اللَّهُ.
امام صادق (علیه السلام) الْعالَمِینَ؛ یعنی هر آفریده‌ای که خداوند آفریده است.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ لِلَّهِ مَدِینَتَیْنِ إِحْدَیهُمَا بِالْمَغْرِبِ وَ الْأُخْرَی بِالْمَشْرِقِ یُقَالُ لَهُمَا جَابَلْقَا وَ جَابَرْسَا طُولُ کُلِّ مَدِینَهًٍْ مِنْهُمَا إِثْنَی عَشَرَ أَلْفَ فَرْسَخٍ فِی کُلِّ فَرْسَخٍ بَابٌ یَدْخُلُ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ کُلِّ بَابٍ سَبْعُونَ أَلْفاً وَ یَخْرُجُ مِنْهَا مِثْلُ ذَلِکَ وَ لَا یَعُودُونَ الَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ لَا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ (علیه السلام) وَ لَا إِبْلِیسَ وَ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ. هُمْ وَ اللَّهِ أَطْوَعُ لَنَا مِنْکُمْ یَأْتُونَنَا بِالْفَاکِهَهًِْ فِی غَیْرِ أَوَانِهَا مُوَکَّلِینَ بِلَعْنِهًِْ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ.
امام صادق (علیه السلام) خدا را دو شهر است یکی در مغرب و دیگری در مشرق به آن‌ها جابلقا و جابرسا گویند درازی هرکدام دوازده هزار فرسخ است، در هر فرسخ دری است، در هر روز از هر در هفتادهزار درون می‌روند و مانند آن بیرون می‌شوند و تا روز قیامت باز نمی‌گردند، نمی‌دانند خدا آدم (علیه السلام)، ابلیس، خورشید و ماه را آفریده. به خدا [قسم] آنان برای ما از شماها فرمانبرترند؛ برای ما میوه در غیر فصل آن آرند، [آنان را] به لعن بر فرعون و هامان و قارون گماشته‌اند.
الباقر (علیه السلام)- إِنَّ مِنْ وَرَاء شَمْسِکُمْ هَذِهِ أَرْبَعِینَ عَیْنَ شَمْسٍ، مَا بَیْنَ عَیْنِ شَمْسٍ إِلَی عَیْنِ شَمْسٍ أَرْبَعُونَ عَاماً، فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ مَا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ (علیه السلام) أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ. وَ إِنَّ مِنْ وَرَاءِ قَمَرِکُمْ هَذَا أَرْبَعِینَ قُرْصاً مِنَ الْقَمَرِ، مَا بَیْنَ الْقُرْصِ إِلَی الْقُرْصِ أَرْبَعُونَ عَاماً، فِیهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ مَا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ آدَمَ أَمْ لَمْ یَخْلُقْهُ، قَدْ أُلْهِمُوا کَمَا أُلْهِمَتِ النَّحْلَهًُْ بِلَعْنِ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِی فِی کُلِّ الْأَوْقَاتِ، وَ قَدْ وُکِّلَ بِهِمْ مَلَائِکَهًٌْ مَتَی لَمْ یَلْعَنُوا عُذِّبُوا.
امام باقر (علیه السلام) در پس این خورشید شما چهل چشمه‌ی خورشید وجود دارد که هریک از دیگری چهل‌سال فاصله دارد؛ در آن‌ها آفریدگان بسیاری وجود دارند که نمی‌دانند آیا خداوند آدم (علیه السلام) را آفریده یا نیافریده است. و در پس این ماه شما چهل قرص ماه وجود دارد که هر یک از دیگری چهل‌سال فاصله دارد، در آن‌ها آفریدگان بسیاری وجود دارند که نمی‌دانند آیا خداوند عزّوجلّ آدم را آفریده یا نیافریده است. همان‌گونه که به زنبور الهام شده است، به آنان نیز الهام شده، دو تن را در همه‌ی وقت لعنت گویند و بر آن‌ها فرشتگانی گمارده شده که اگر لعنت نکنند آنان را عذاب می‌دهند.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ عَالَمٍ کُلُّ عَالَمٍ مِنْهُمْ أَکْبَرُ مِنْ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِینَ مَا یَرَی عَالَمٌ مِنْهُمْ أَنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَالَماً غَیْرَهُمْ وَ إِنِّی الْحُجَّهًُْ عَلَیْهِمْ.
امام صادق (علیه السلام) به‌راستی دوازده هزار عالم برای خدای عزّوجلّ است که هرکدام از هفت آسمان و هفت زمین بزرگترند و هیچ‌کدامشان نمی‌دانند که خدای عزّوجلّ عالم دیگری دارد و من حجّت بر همه‌ی آن‌ها هستم.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ عَالَمٍ، کُلُّ عَالَمٍ مِنْهُمْ أَکْبَرُ مِنْ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِینَ، مَا یَرَی کُلُّ عَالَمٍ مِنْهُمْ، أَنَ لِلَّهِ عَالَماً غَیْرَهُمْ وَ أَنَا الْحُجَّهًُْ عَلَیْهِم.
امام صادق (علیه السلام) خداوند عزّوجلّ دوازده‌هزار جهان دارد که هر جهان بزرگتر از هفت آسمان و هفت زمین باشد و ساکنان هیچ‌یک نمی‌دانند که خداوند جهانی دیگر به‌جز جهان آن‌ها دارد و من بر همه‌ی آن‌ها حجّت هستم.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ ثَلَاثَمِائَهًِْ عَالَمٍ وَ بِضْعَهًَْ عَشَرَ عَالَماً خَلْفَ قَافٍ وَ خَلْفَ الْبِحَارِ السَّبْعَهًِْ لَمْ یَعْصُوا اللَّهَ طَرْفَهًَْ عَیْنٍ قَطُّ وَ لَمْ یَعْرِفُوا آدَمَ (علیه السلام) وَ لَا وُلْدَهُ کُلُّ عَالَمٍ مِنْهُمْ یَزِیدُ مِنْ ثَلَاثِمِائَهًٍْ وَ ثَلَاثَهًَْ عَشَرَ مِثْلَ آدَمَ (علیه السلام) وَ مَا وَلَدَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللهُ رَبُّ الْعالَمِینَ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) به راستی خدای عزّوجلّ سیصدوده جهان پشت قاف آفریده و پشت هفت دریا که هرگز یک چشم‌به‌هم‌زدنی نافرمانی خدا نکرده‌اند و آدم (علیه السلام) و فرزندانش را نشناخته‌اند، هر جهانش بیش از سیصدوسیزده برابر آدم (علیه السلام) و آنچه فرزند آورده، است. و این است قول او: مگر اینکه خداوند پروردگار جهانیان اراده کند و بخواهد! (تکویر/۲۹)
الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌حَمْزَهًَْ، قَالَ: قَالَ لِی أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) لَیْلَهًًْ وَ أَنَا عِنْدَهُ ونَظَرَ إِلَی السَّمَاءِ، فَقَالَ: یَا أَبَا حَمْزَهًَْ! هذِهِ قُبَّهًُْ أَبِینَا آدَمَ (علیه السلام)، وَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ سِوَاهَا تِسْعَهًًْ وَ ثَلَاثِینَ قُبَّهًًْ فِیهَا خَلْقٌ مَا عَصَوُا اللَّهَ طَرْفَهًَْ عَیْن.
امام باقر (علیه السلام) ابوحمزه ثمالی از امام باقر (علیه السلام) روایت می‌کند: امام باقر (علیه السلام) نگاهی به آسمان کرده، فرمود: «این گنبد پدر ما آدم (علیه السلام) است و خدای عزّوجلّ جز این گنبد سی‌ونه گنبد دیگر دارد و در آن‌ها آفریدگانی هستند که یک چشم‌به‌هم‌زدن نافرمانی خدا نکنند».
الحسن (علیه السلام)- إِنَّ لِلَّهِ مَدِینَتَیْنِ: إِحْدَاهُمَا بِالْمَشْرِقِ، وَ الْأُخْرَی بِالْمَغْرِبِ عَلَیْهِمَا سُورٌ مِنْ حَدِیدٍ وَ عَلَی کُلِّ مَدِینَهًٍْ أَلْفُ أَلْفِ بَابٍ لِکُلِ بَابٍ مِصْرَاعَانِ مِنْ ذَهَبٍ وَ فِیهِمَا سَبْعُونَ أَلْفَ لُغَهًٍْ، یَتَکَلَّمُ کُلُّ وَاحِدٍ بِخِلَافِ لُغَهًِْ صَاحِبِهِ وَ أَنَا أَعْرِفُ جَمِیعَ اللُّغَاتِ وَ مَا فِیهِمَا وَ مَا بَیْنَهُمَا وَ مَا عَلَیْهِمَا حُجَّهًٌْ غَیْرِی وَ غَیْرُ الْحُسَیْن (علیه السلام).
امام حسن (علیه السلام) همانا خداوند دو شهر دارد که یکی در مشرق و دیگری در مغرب است. بر آن دو شهر دیوارهایی آهنین کشیده شده و هریک هزار هزار در و هر دری دو لنگه از طلا دارد و در هر شهر به هزار هزار زبان سخن گویند که هر یک از دیگری متفاوت است و من همه‌ی آن زبان‌ها را می‌دانم و حجّتی غیر از من و برادرم حسین (علیه السلام) بر این دو شهر و آنچه بین آن‌ها و روی آنهاست، نیست.
السّجّاد (علیه السلام)- عَنْ عَبْدِ‌الصَّمَدِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ قَال: دَخَلَ رَجُلٌ عَلَی عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ‌بْنُ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام): مَنْ أَنْتَ؟ قَالَ: أَنَا رَجُلٌ مُنَجِّمٌ قَائِفٌ عَرَّافٌ. قَالَ: فَنَظَرَ إِلَیْهِ، ثُمَّ قَالَ: هَلْ أَدُلُّکَ عَلَی رَجُلٍ؟ قَدْ مَرَّ مُنْذُ دَخَلْتَ عَلَیْنَا فِی أَرْبَعَهًَْ عَشَرَ عَالَماً، کُلُّ عَالَمٍ أَکْبَرُ مِنَ الدُّنْیَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، لَمْ یَتَحَرَّکْ مِنْ مَکَانٍ؟ قَالَ: مَنْ هُوَ؟ قَالَ: أَنَا! وَ إِنْ شِئْتَ أَنْبَأْتُکَ بِمَا أَکَلْتَ، وَ مَا ادَّخَرْتَ فِی بَیْتِک.
امام سجّاد (علیه السلام) عبد الصمدبن علی نقل می‌کند: مردی خدمت امام سجّاد (علیه السلام) وارد شد. حضرت به او فرمود: «تو کیستی»؟ عرض کرد: «من مردی ستاره‌شناس، آثارشناس و کاهن هستم». حضرت نگاهی به او کرد و فرمود: «آیا می‌خواهی مردی را به تو نشان دهم که از وقتی تو نزد ما آمده‌ای چهارده جهان را که هر یک سه‌بار بزرگتر از این جهان است پشت‌سر گذاشته درحالی‌که هیچ از جایش تکان نخورده است»؟ عرض کرد: «او کیست»؟ فرمود: «من هستم و اگر می‌خواهی تا تو را از آنچه خورده‌ای و در خانه‌ات انباشته‌ای خبر دهم».
السّجّاد (علیه السلام)- عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیّاً (علیه السلام) وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِمَا مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ أَقَامَهُمْ أَشْبَاحاً قَبْلَ الْمَخْلُوقَاتِ ثُمَّ قَالَ: أَ تَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً سِوَاکُمْ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفَ أَلْفِ آدَمٍ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِم.
امام سجّاد (علیه السلام) ثمالی از امام سجّاد (علیه السلام) روایت می‌کند: خداوند محمّد (و علی و فرزندان پاکش (علیهم السلام) را از نور عظمت خود آفرید و آن‌ها را قبل از آفرینش مخلوقات به‌صورت شبح قرار داد، سپس فرمود: «تو خیال می‌کنی خداوند جز شما چیزی نیافریده است؟ به‌خدا سوگند هزارهزار آدم (علیه السلام) و هزارهزار عالم آفرید که تو در آخرین عالم قرار گرفته‌ای».
الباقر (علیه السلام)- عَن جَابِرِبنِ یَزِید قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ قَالَ یَا جَابِر ... لَعَلَّکَ تَرَی أَنَ اللَّهَ إِنَّمَا خَلَقَ هَذَا الْعَالَمَ الْوَاحِدَ وَ تَرَی أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ بَشَراً غَیْرَکُمْ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَلْفَ أَلْفِ آدَمٍ أَنْتَ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ وَ أُولَئِکَ الْآدَمِیِّین.
امام باقر (علیه السلام) از جابربن‌یزید نقل است که گوید: از امام باقر (علیه السلام) در مورد قول خداوند متعال: أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِید پرسیدم. امام (علیه السلام) فرمود: ای جابر! ... شاید تو چنان می‌بینی که خدا عالمی جز این عالم را نیافریده؛ و چنان می‌بینی که خدا آدمیانی را غیر از شما نیافریده! بلی! به خدا سوگند! که خدا هزارهزار عالم و هزارهزار آدم را آفریده و تو در آخر این عالم‌ها و این آدم‌ها هستی.
الصّادق (علیه السلام)- عَن اَبَانِ‌بنِ‌تَغلِبَ قال: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فَدَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْیَمَنِ. فَقَالَ لَهُ: یَا أَخَا أَهْلِ الْیَمَنِ عِنْدَکُمْ عُلَمَاءُ؟ قَالَ: نَعَمْ! قَالَ: فَمَا بَلَغَ مِنْ عِلْمِ عَالِمِکُمْ؟ قَالَ: یَسِیرُ فِی لَیْلَهًٍْ مَسِیرَهًَْ شَهْرَیْنِ یَزْجُرُ الطَّیْرَ وَ یَقْفُو الْأَثَرَ. فَقَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام): عَالِمُ الْمَدِینَهًِْ أَعْلَمُ مِنْ عَالِمِکُمْ. قَالَ: فَمَا بَلَغَ مِنْ عِلْمِ عَالِمِ الْمَدِینَهًِْ؟ قَالَ: یَسِیرُ فِی سَاعَهًٍْ مِنَ النَّهَارِ مَسِیرَهًَْ الشَّمْسِ سَنَهًًْ حَتَّی یَقْطَعَ اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ عالما {عَالَمٍ} مِثْلَ عَالَمِکُمْ هَذَا مَا یَعْلَمُونَ أَنَ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ (علیه السلام) وَ لَا إِبْلِیسَ. قَالَ: فَیَعْرِفُونَکُمْ. قَالَ: نَعَمْ! مَا افْتَرَضَ عَلَیْهِمْ إِلَّا وَلَایَتَنَا وَ الْبَرَاءَهًَْ مِنْ عَدُوِّنَا.
امام صادق (علیه السلام) ابان‌بن‌تغلب گوید: «خدمت حضرت امام صادق (علیه السلام) بودم، یکی از اهالی یمن بر ایشان وارد شد. حضرت به او فرمود: «ای برادر یمنی! آیا شما عالمانی دارید»؟ عرض کرد: «بله»! فرمود: «عالمان شما از علم خود چه عرضه می‌دارند»؟ عرض کرد: «در یک شب راه دو ماه را طی می‌کنند و با پرندگان فال می‌گیرند و آثار تاریخی را دنبال می‌کنند». حضرت به او فرمود: «عالم مدینه داناتر از عالم شماست». عرض کرد: «عالم مدینه از علم خود چه عرضه می‌دارد»؟ فرمود: «در ساعتی از روز راه یک‌سال خورشید را طی می‌کند؛ آنچنان که هزار جهان مثل جهان شما را که کسی در آن‌ها نمی‌داند خداوند آدم و یا شیطان را آفریده، پشت‌سر می‌گذارد». عرض کرد: «آیا اهالی آن‌ها شما را می‌شناسند»؟ فرمود: «بله! خداوند هیچ چیز به جز ولایت ما و بیزاری از دشمنان ما را، بر آن‌ها واجب نکرده است».
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَدِینَتَیْنِ: مَدِینَهًًْ بِالْمَشْرِقِ وَ مَدِینَهًًْ بِالْمَغْرِبِ، فِیهِمَا قَوْمٌ لَا یَعْرِفُونَ إِبْلِیسَ، وَ لَا یَعْلَمُونَ بِخَلْقِ إِبْلِیسَ، نَلْقَاهُمْ فِی کُلِّ حِینٍ، فَیَسْأَلُونَّا عَمَّا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ، وَ یَسْأَلُونَّا عَنِ الدُّعَاءِ فَنُعَلِّمُهُمْ، وَ یَسْأَلُونَّا عَنْ قَائِمِنَا مَتَی یَظْهَرُ، وَ فِیهِمْ عِبَادَهًٌْ وَ اجْتِهَادٌ شَدِیدٌ. وَ لِمَدِینَتِهِمْ أَبْوَابٌ مَا بَیْنَ الْمِصْرَاعِ إِلَی الْمِصْرَاعِ مِائَهًُْ فَرْسَخٍ، لَهُمْ تَقْدِیسٌ وَ تَمْجِیدٌ، وَ دُعَاءٌ وَ اجْتِهَادٌ شَدِیدٌ، لَوْ رَأَیْتُمُوهُمْ لَاحْتَقَرْتُمْ عَمَلَکُمْ، یُصَلِّی الرَّجُلُ مِنْهُمْ شَهْراً لَا یَرْفَعُ رَأْسَهُ مِنْ سَجْدَتِهِ، طَعَامُهُمُ التَّسْبِیحُ، وَ لِبَاسُهُمْ الْوَرَعُ، وَ وُجُوهُهُمْ مُشْرِقَهًٌْ بِالنُّورِ، وَ إِذَا رَأَوْا مِنَّا وَاحِداً احْتَوَشُوهُ وَ اجْتَمَعُوا إِلَیْهِ وَ أَخَذُوا مِنْ أَثَرِهِ مِنَ الْأَرْضِ یَتَبَرَّکُونَ بِهِ، لَهُمْ دَوِیٌّ إِذَا صَلَّوْا کَأَشَدَّ مِنْ دَوِیِّ الرِّیحِ الْعَاصِفِ. مِنْهُمْ جَمَاعَهًٌْ لَمْ یَضَعُوا السِّلَاحَ مُنْذُ کَانُوا یَنْتَظِرُونَ قَائِمَنَا، یَدْعُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یُرِیَهُمْ إِیَّاهُ، وَ عُمُرُ أَحَدِهِمْ أَلْفُ سَنَهًٍْ، إِذَا رَأَیْتَهُمْ رَأَیْتَ الْخُشُوعَ وَ الِاسْتِکَانَهًَْ، وَ طَلَبَ مَا یُقَرِّبُهُمْ إِلَی اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ، إِذَا احْتَبَسْنَا عَنْهُمْ ظَنُّوا أَنَّ ذَلِکَ مِنْ سَخَطٍ، یَتَعَاهَدُونَ أَوْقَاتَنَا الَّتِی نَأْتِیهِمْ فِیهَا، فَلا یَسْأَمُونَ وَ لا یَفْتُرُونَ، یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ کَمَا عَلَّمْنَاهُمْ، وَ إِنَّ فِیمَا نُعَلِّمُهُمْ مَا لَوْ تُلِیَ عَلَی النَّاسِ لَکَفَرُوا بِهِ وَ لَأَنْکَرُوهُ. یَسْأَلُونَّا عَنِ الشَّیْءِ إِذَا وَرَدَ عَلَیْهِمْ مِنَ الْقُرْآنِ لَا یَعْرِفُونَهُ، فَإِذَا أَخْبَرْنَاهُمْ بِهِ انْشَرَحَتْ صُدُورُهُمْ لِمَا یَسْتَمِعُونَ مِنَّا، وَ سَأَلُوا لَنَا الْبَقَاءَ وَ أَنْ لَا یَفْقِدُونَا، وَ یَعْلَمُونَ أَنَّ الْمِنَّهًَْ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی عَلَیْهِمْ فِیمَا نُعَلِّمُهُمْ عَظِیمَهًٌْ، وَ لَهُمْ خَرْجَهًٌْ مَعَ الْإِمَامِ إِذَا قَامَ، یَسْبِقُونَ فِیهَا أَصْحَابَ السِّلَاحِ، وَ یَدْعُونَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْ یَجْعَلَهُمْ مِمَّنْ یَنْتَصِرُ بِهِمْ لِدِینِهِ، فَهُمْ کُهُولٌ وَ شُبَّانٌ، إِذَا رَأَی شَابٌّ مِنْهُمُ الْکَهْلَ جَلَسَ بَیْنَ یَدَیْهِ جِلْسَهًَْ الْعَبْدِ لَا یَقُومُ حَتَّی یَأْمُرَهُ، لَهُمْ طَرِیقٌ هُمْ أَعْلَمُ بِهِ مِنَ الْخَلْقِ إِلَی حَیْثُ یُرِیدُ الْإِمَامُ (علیه السلام)، فَإِذَا أَمَرَهُمُ الْإِمَامُ (علیه السلام) بِأَمْرٍ قَامُوا إِلَیْهِ أَبَداً حَتَّی یَکُونَ هُوَ الَّذِی یَأْمُرُهُمْ بِغَیْرِهِ، لَوْ أَنَّهُمْ وَرَدُوا عَلَی مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ مِنَ الْخَلْقِ لَأَفْنَوْهُمْ فِی سَاعَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ، لَا یَعْمَلُ فِیهِمُ الْحَدِیدُ. لَهُمْ سُیُوفٌ مِنْ حَدِیدٍ غَیْرِ هَذَا الْحَدِیدِ، لَوْ ضَرَبَ أَحَدُهُمْ بِسَیْفِهِ جَبَلًا لَقَدَّهُ حَتَّی یَفْصِلَهُ، وَ یَغْزُو بِهِمُ الْإِمَامُ (علیه السلام) الْهِنْدَ وَ الدَّیْلَمَ وَ الْکُرْدَ وَ الرُّومَ وَ بَرْبَرَ وَ فَارِسَ، وَ مَا بَیْنَ جَابَرْسَا إِلَی جَابَلْقَا وَ هُمَا مَدِینَتَانِ وَاحِدَهًٌْ بِالْمَشْرِقِ وَ وَاحِدَهًٌْ بِالْمَغْرِبِ لَا یَأْتُونَ عَلَی أَهْلِ دِینٍ إِلَّا دَعَوْهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ إِلَی الْإِسْلَامِ، وَ الْإِقْرَارِ بِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، وَ التَّوْحِیدِ، وَ وَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ. فَمَنْ أَجَابَ مِنْهُمْ وَ دَخَلَ فِی الْإِسْلَامِ تَرَکُوهُ وَ أَمَّرُوا عَلَیْهِ أَمِیراً مِنْهُمْ، وَ مَنْ لَمْ یُجِبْ وَ لَمْ یُقِرَّ بِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله)، وَ لَمْ یُقِرَّ بِالْإِسْلَامِ، وَ لَمْ یُسْلِمْ قَتَلُوهُ، حَتَّی لَا یَبْقَی بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مَا دُونَ الْجَبَلِ أَحَدٌ إِلَّا آمَن.
امام صادق (علیه السلام) خداوند دو شهر دارد: یکی در مشرق و دیگری در مغرب. در آن دو شهر مردمی زندگی می‌کنند که نه شیطان را می‌شناسند و نه از آفرینش او خبر دارند. ما همیشه با آن‌ها دیدار می‌کنیم و آن‌ها هرچه نیاز دارند از ما می‌پرسند و از ما درباره‌ی دعا سؤال می‌کنند و ما به آن‌ها می‌آموزیم. و درباره‌ی قائم (عج) ما و زمان ظهور ایشان می‌پرسند و بسیار در عبادت و تلاش هستند. شهرشان دو دروازه دارد که هریک از دیگری هزار فرسخ فاصله دارد. آن‌ها پیوسته درحال بزرگ‌داشتن و ستودن خدا و در دعا و تلاش هستند. اگر آن‌ها را ببینید، عمل خود را ناچیز خواهید یافت. هریک از آن‌ها به سجده می‌رود و یک ماه سر از سجده بر نمی‌آورد. غذایشان تسبیح‌گفتن، جامه‌هایشان پارسایی و چهره‌هایشان نور افروز است. هرگاه یکی از ما را می‌بینند او را در میان می‌گیرند و به دورش حلقه می‌زنند و از جای پایش بر زمین تبرّک می‌جویند. هروقت به نماز بایستند فریادی همانند وزش باد توفنده دارند. در میان آن‌ها کسانی در انتظار قائم (عج) ما سلاح بر زمین نمی‌گذارند و به درگاه خداوند عزّوجلّ دعا می‌کنند که او را به ایشان بنمایاند و هریک هزارسال عمر کنند. اگر آن‌ها را ببینید، فروتنی و خاکساری و درخواست [گویی] آنچه به خداوند نزدیکشان می‌سازد را دیده‌اید. اگر نزدشان نرویم، گمان می‌کنند از آن‌ها ناخشنودیم و اوقاتی که در کنارشان هستیم هم پیمان شده‌اند تا نزد ما باشند و خسته نمی‌شوند و از پا نمی‌نشینند و کتاب خداوند عزّوجلّ را چنانکه ما به آنان آموخته‌ایم تلاوت می‌کنند. در آنچه به ایشان می‌آموزیم چیزهایی باشد که اگر بر مردم خوانده شود باور نمی‌کنند و به آن کفر می‌ورزند. هرگاه در قرآن به چیزی برخورند که آن را نمی‌دانند از ما می‌پرسند و چون آنان را آگاه سازیم سینه‌هایشان برای آنچه از ما می‌شنوند فراخ گردد و از ما می‌خواهند نزدشان بمانیم تا ما را از دست ندهند و می‌دانند آنچه به آن‌ها می‌آموزیم منّتی بزرگ از سوی خداوند بر آنهاست. برای نبرد همراه امام (علیه السلام) آماده‌اند و هرگاه امام (علیه السلام) برخیزد سلاح‌داران آن‌ها به نبرد می‌شتابند و از خداوند عزّوجلّ می‌خواهند ایشان را از جمله کسانی قرار دهد که به دست آن‌ها دینش را یاری می‌کنند. آنان پیران و جوانانی هستند که هرگاه جوانی از آن‌ها پیری را ببیند به خدمتش همچون بنده‌ای می‌نشیند و تا پیر فرمانش ندهد بر نمی‌خیزد. راه خواسته‌ی امام را نیک‌تر از هر آفریده‌ای می‌شناسند و هرگاه امام فرمان انجام کاری را به آن‌ها دهد، برای انجام آن کار تا ابد به پا می‌خیزند تا اینکه امام و فرمانده‌ی آن‌ها به کاری دگر دستور دهد. اگر آنان بر همه‌ی آفریدگان از مشرق گرفته تا مغرب وارد شوند، در ساعتی آن‌ها را نابود می‌کنند و هیچ شمشیری در برابرشان کارساز نمی‌افتد. آنان شمشیرهایی آهنین دارند ولی نه از جنس این آهن‌ها، اگر یک تن از آن‌ها شمشیر خود بر کوهی فرود آورد هرآینه آن را می‌شکافد و تکّه‌تکّه می‌کند. امام (علیه السلام) در ساعتی آنان را از هند و دیلم و روم و بربر و فارس و سرزمین‌های بین جابرس و جابلق که یکی در مشرق است و دیگری در مغرب، عبور می‌دهد و آنان بر اهل هیچ دینی وارد نمی‌شوند مگر اینکه آنان را به‌سوی خداوند عزّوجلّ و اسلام دعوت کنند و آن‌ها را به اقرارکردن به محمّد (و یگانگی خدا و ولایت ما اهل بیت (علیهم السلام) فرا خوانند. پس هرکس از آن‌ها بپذیرد و به اسلام بپیوندد رهایش کنند و بر آن قوم از سوی خود امیری بنشانند و هرکس نپذیرد و به محمّد (و اسلام اقرار نکند و اسلام نیاورد او را بکشند؛ آنچنان که در شرق و غرب و بین آن دو و پشت کوه‌ها هیچ‌کس باقی نمی‌ماند مگر اینکه ایمان آورده باشد.
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ عِلْمَ عَالِمِ الْمَدِینَهًِْ یَنْتَهِی إِلَی أَنْ لَا یَقْفُوَ الْأَثَرَ وَ لَا یَزْجُرَ الطَّیْرَ وَ یَعْلَمَ فِی اللَّحْظَهًِْ الْوَاحِدَهًِْ مَسِیرَهًَْ الشَّمْسِ یَقْطَعُ اثْنَیْ عَشَرَ بُرْجاً وَ اثْنَیْ عَشَرَ بَرّاً وَ اثْنَیْ عَشَرَ بَحْراً وَ اثْنَیْ عَشَرَ عَالَما.
امام صادق (علیه السلام) عالم مدینه خبر از جایی می‌دهد که نمی‌توان از آنجا خبرداد و پرنده‌ی فکر را پرواز می‌دهد و در یک چشم‌به‌هم‌زدن از جریان‌هایی که در مسیر خورشید اتّفاق می‌افتد اطلاع دارد که دوازده برج و دوازده خشکی و دوازده دریا و دوازده عالم را می‌پیماید.
آیه أَلرَّحْمنِ الرَّحيمِ [3]
بخشنده و مهربان است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ اللَّهَ عَرَجَ بِنَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) ... قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْآنَ وَصَلْتَ إِلَیَّ فَسَمِّ بِاسْمِی فَقَالَ: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فِی أَوَّلِ السُّورَهًِْ ثُمَّ قَالَ لَهُ: احْمَدْنِی. فَقَالَ: الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فِی نَفْسِهِ شُکْراً. فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قَطَعْتَ حَمْدِی فَسَمِّ بِاسْمِی فَمِنْ أَجْلِ ذَلِکَ جُعِلَ فِی الْحَمْدِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مَرَّتَیْنِ.
پیامبر ( از امام صادق (علیه السلام) نقل است که فرمود: هنگامی که خداوند پیامبر (را عروج داد ... خداوند عزّوجلّ فرمود: «الان به من رسیدی؛ پس اسم مرا یاد کن». حضرت فرمود: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و به‌همین خاطر در اوّل هر سوره گفتن بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مشروع گردید. سپس حق تعالی به آن حضرت فرمود: «مرا ستایش کن». حضرت عرضه داشت: «الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ». نبی اکرم (در نفس خود پس از تحمید عرضه داشت: «شُکراً». بلافاصله حق‌تعالی فرمود: «ای محمّد (! حمد و ستایش مرا با گفتن [شُکراً] قطع کردی پس دوباره اسم مرا ببر». و به‌همین خاطر در سوره‌ی حمد عبارت الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ دو مرتبه گفته می‌شود.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَسَمْتُ فَاتِحَهًَْ الْکِتَابِ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی فَنِصْفُهَا لِی وَ نِصْفُهَا لِعَبْدِی وَ لِعَبْدِی مَا سَأَلَ إِذَا قَالَ الْعَبْد ... فَإِذَا قَالَ: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: شَهِدَ لِی بِأَنِّی الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ أُشْهِدُکُمْ لَأُوَفِّرَنَّ مِنْ رَحْمَتِی حَظَّهُ وَ لَأُجْزِلَنَّ مِنْ عَطَائِی نَصِیبَهُ.
امام علی (علیه السلام) خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «فاتحة الکتاب را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم، نصف آن از آن خود، و نصف دیگرش برای بنده‌ام است و آنچه را که بنده‌ام طلب کند به‌دست خواهد آورد ... وقتی بگوید: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، خداوند بزرگ و با عظمت گوید: بنده‌ام شهادت داد که من رحمان و رحیم هستم، نصیب او را از رحمتم افزون خواهم کرد، و بهره‌اش را از عطا و بخششم زیاد خواهم نمود».
الصّادق (علیه السلام)- الرَّحْمنِ بِجَمِیعِ خَلْقِهِ الرَّحِیمِ بِالْمُؤْمِنِینَ خَاصَّهًْ.
امام صادق (علیه السلام) الرَّحْمنِ؛ او بر تمامی آفریدگان خود رحمان و بخشنده و بر مؤمنان به‌طور خاص رحیم و مهربان است.
الرّضا (علیه السلام)- الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسْتِعْطَافٌ وَ ذِکْرٌ لآِلَائِهِ وَ نَعْمَائِهِ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ.
امام رضا (علیه السلام) الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛ جلب رضایت خداوند و ذکر الطاف و نعمت‌های او بر تمام مخلوقات و بندگانش است.
الکاظم (علیه السلام)- قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قَسَمْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی هَذِهِ السُّورَهًَْ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُمْ: الْحَمْدُ للهِ، فَقَدْ حَمِدَنِی. وَ إِذَا قَالَ: رَبِّ الْعالَمِینَ فَقَدْ عَرَفَنِی وَ إِذَا قَالَ: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَقَدْ مَدَحَنِی.
امام کاظم (علیه السلام) خدای تعالی فرمود: «این سوره را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم؛ هرگاه یکی از آنان بگوید: الْحَمْدُ لِلهِ، مسلّماً مرا ستایش کرده و هرگاه بگوید: رَبِّ الْعالَمِینَ، مسلّماً مرا شناخته و هرگاه بگوید: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، مسلّماً مرا ستایش کرده است».
السّجّاد (علیه السلام)- فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ‌الْحَسَنِ‌الْعَسْکَرِیِّ (علیه السلام): قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام): الرَّحْمَنُ الْعَاطِفُ عَلَی خَلْقِهِ بِالرِّزْقِ لَا یَقْطَعُ عَنْهُمْ مَوَادَّ رِزْقِهِ وَ إِنِ انْقَطَعُوا عَنْ طَاعَتِهِ الرَّحِیمُ بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ فِی تَخْفِیفِهِ عَلَیْهِمْ طَاعَاتِهِ وَ بِعِبَادِهِ الْکَافِرِینَ فِی الرِّفْقِ بِهِمْ فِی دُعَائِهِمْ إِلَی مُوَافَقَتِهِ قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام) فِی مَعْنَی الرَّحْمَنِ: وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ لَمَّا سَلَبَ الطِّفْلَ قُوَّهًَْ النُّهُوضِ وَ التَّغَذِّی جَعَلَ تِلْکَ الْقُوَّهًَْ فِی أُمِّهِ وَ رَقَّقَهَا عَلَیْهِ لِتَقُومَ بِتَرْبِیَتِهِ وَ حَضَانَتِهِ فَإِنْ قَسَا قَلْبُ أُمٍّ مِنَ الْأُمَّهَاتِ لوجب {أَوْجَبَ} تَرْبِیَهًَْ هَذَا وَ حَضَانَتَهُ عَلَی سَائِرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَمَّا سَلَبَ بَعْضَ الْحَیَوَانِ قُوَّهًَْ التَّرْبِیَهًِْ لِأَوْلَادِهَا وَ الْقِیَامِ بِمَصَالِحِهَا جَعَلَ تِلْکَ الْقُوَّهًَْ فِی الْأَوْلَادِ لِتَنْهَضَ حِینَ تُولَدُ وَ تَسِیرَ إِلَی رِزْقِهَا الْمُسَبَّبِ لَهَا قَالَ (علیه السلام) وَ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ: الرَّحْمنِ أَنَّ قَوْلَهُ: الرَّحْمَنِ مُشْتَقٌّ مِنَ الرَّحِمِ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: أَنَا الرَّحْمَنُ وَ هِیَ الرَّحِمُ شَقَقْتُ لَهَا اسْماً مِنِ اسْمِی مَنْ وَصَلَهَا وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَهَا قَطَعْتُهُ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) أَوَ تَدْرِی مَا هَذِهِ؟ الرَّحِمُ الَّتِی مَنْ وَصَلَهَا وَصَلَهُ الرَّحْمَنُ وَ مَنْ قَطَعَهَا قَطَعَهُ الرَّحْمَنُ.
امام سجّاد (علیه السلام) امام عسکری (علیه السلام) درباره‌ی الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فرمود: الرَّحْمنِ، همان کسی است که؛ به روزی بندگانش شدیداً متمایل است و موادّ روزی خود را از آنان نبُرد، اگرچه فرمانش نبَرند. به افراد با ایمان، در کاهش بندگی و طاعتشان الرَّحِیمِ است. و به افراد کافر کیش و ناسپاس [که خواستار کمک و همراهی‌اند، با رفق و مدارا به آنان] الرَّحِیمِ است». امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: «الرَّحْمنِ، همان کسی است که؛ به روزی بندگانش شدیداً متمایل است». فرمود: «و از رحمت اوست که چون نیروی بلندشدن و غذاخوردن از کودک، گرفته است به‌جای آن، تاب‌وتوان به مادرش داد و او را به کودک [خویش] دلسوز و مهربان آفرید تا به تربیت و پرستاریش قیام کند. و چنانچه؛ [دست روزگار] مادری از مادران را سنگدل و بی‌عاطفه پرورید، تربیت و پرستاری طفل [عاجز] را به دیگر مؤمنان، واجب گردانید. و از آنجا که نیروی تربیت و قیام به مصالح فرزند، از [شالوده‌ی وجود] برخی از حیوانات، گرفته شده، آن تاب‌وتوان را در اولاد و فرزندشان جایگزین نمود که در زاد روزش بپاخیزد و به‌دنبال روزی مقدّرش به راه افتد» و تفسیر [الرَّحْمنِ]، این است الرَّحْمنِ که قول خدا است، مشتقّ از رحم است. شنیدم رسول خدا (می‌فرماید: «خدای عزّوجلّ! فرمود: من، رحمانم، و آن، [رحم] است. برایش اسمی از اسمم مشتق نمودم، کسی که با آن، رابطه برقرار کرد، [من] با او، رابطه برقرار کردم! و کسی که از او جدا شد، از او جدا شدم»! آنگاه؛ علی (علیه السلام) فرمود: «آیا می‌دانی این «رحم» چیست؟ :که هرکه با آن، رابطه برقرار نمود، [خدای] رحمان، با او، رابطه برقرار نمود و هرکه از آن، برید [خدای] رحمان، از او برید!
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ‌الْحَسَنِ‌الْعَسْکَرِیِّ (علیه السلام) قَال قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): إِنَّ الرَّحِمَ الَّتِی اشْتَقَّهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ قَوْلِهِ: الرَّحْمنِ هِیَ رَحِمُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامِ اللَّهِ إِعْظَامَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ مِنْ إِعْظَامِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) إِعْظَامَ رَحِمِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ کُلَّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَهًٍْ مِنْ شِیعَتِنَا هُوَ رَحِمُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّ إِعْظَامَهُمْ مِنْ إِعْظَامِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فَالْوَیْلُ لِمَنِ اسْتَخَفَّ بِحُرْمَهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ طُوبَی لِمَنْ عَظَّمَ حُرْمَتَهُ وَ أَکْرَمَ رَحِمَهُ وَ وَصَلَهَا. قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: الرَّحِیمِ. قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام) وَ أَمَّا قَوْلُهُ: الرَّحِیمِ مَعْنَاهُ أَنَّهُ رَحِیمٌ بِعِبَادِهِ وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَهًَْ رَحْمَهًٍْ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَهًًْ وَاحِدَهًًْ فِی الْخَلْقِ کُلِّهِمْ فَبِهَا یَتَرَاحَمُ النَّاسُ وَ تَرْحَمُ الْوَالِدَهًُْ وَلَدَهَا وَ تَحَنَّنُ الْأُمَّهَاتُ مِنَ الْحَیَوَانَاتِ عَلَی أَوْلَادِهَا فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ أَضَافَ هَذِهِ الرَّحْمَهًَْ إِلَی تِسْعٍ وَ تِسْعِینَ رَحْمَهًًْ فَیَرْحَمُ بِهَا أُمَّهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) ثُمَّ یُشَفِّعُهُمْ فِیمَنْ یُحِبُّونَ لَهُ الشَّفَاعَهًَْ مِنْ أَهْلِ الْمِلَّهًِْ حَتَّی إِنَّ الْوَاحِدَ لَیَجِیءُ إِلَی مُؤْمِنٍ مِنَ الشِّیعَهًِْ فَیَقُولُ اشْفَعْ لِی فَیَقُولُ: وَ أَیُّ حَقٍّ لَکَ عَلَیَّ فَیَقُولُ سَقَیْتُکَ یَوْماً فَیَذْکُرُ ذَلِکَ فَیَشْفَعُ لَهُ فَیُشَفَّعُ فِیهِ وَ یَجِیئُهُ آخَرُ فَیَقُولُ إِنَّ لِی عَلَیْکَ حَقّاً فَاشْفَعْ لِی فَیَقُولُ وَ مَا حَقُّکَ عَلَیَّ فَیَقُولُ اسْتَظَلْتَ بِظِلِّ جِدَارِی سَاعَهًًْ فِی یَوْمٍ حَارٍّ فَیَشْفَعُ لَهُ فَیُشَفَّعُ فِیهِ وَ لَا یَزَالُ یَشْفَعُ حَتَّی یُشَفَّعَ فِی جِیرَانِهِ وَ خُلَطَائِهِ وَ مَعَارِفِهِ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ أَکْرَمُ عَلَی اللَّهِ مِمَّا یَظُنُّون.
امام علی (علیه السلام) در تفسیر امام عسکری (علیه السلام) آمده است: امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمود: رحِمی که خداوند آن را از رحمان گرفته، رحم [خویشاوندی] محمّد (است و از بزرگداشت خداوند، بزرگداشت محمّد (و از بزرگداشت محمّد (بزرگداشت خویشاوندان محمّد (است؛ و هر مرد و زن مؤمن از شیعیان ما، از خویشاوندان محمّد (به حساب می‌آید و گرامی‌داشتن آن‌ها گرامی‌داشتن محمّد (است. وای بر کسی که در حفظ حرمت محمّد (کوتاهی کند؛ و خوشا به حال کسی که حرمت او را به‌خوبی مراعات کند و خویشاوندان پیامبر (را گرامی داشته و با آن‌ها رابطه برقرار نماید. و فرمود: «اما الرَّحِیمِ؛ معنایش این است که خداوند نسبت به بندگانش رحیم و مهربان است و از رحمت او این است که صد رحمت آفریده و یکی از آن‌ها را بین تمام بندگان قرار داده که به‌واسطه‌ی آن، مردم نسبت به یکدیگر مهربانی می‌کنند و مادر نسبت به فرزند خود مهر می‌ورزد و حیواناتِ مادر نسبت به فرزندان خود محبّت می‌کنند. و هنگامی‌که روز قیامت شود، خدا این رحمت را نیز به نودونه قسمت دیگر اضافه می‌کند و با همه‌ی آن، امّت محمّد (را مشمول رحمت خویش قرار دهد. آنگاه شفاعت آن‌ها نسبت به هرکه از ملّت مسلمان بخواهند را می‌پذیرد تا آنجا که یک نفر نزد مؤمنی از شیعیان آمده و به او می‌گوید: «مرا شفاعت کن»! آن مؤمن گوید: «تو چه حقّی بر گردن من داری»؟ در جواب می‌گوید: «روزی تو را سیراب نمودم». مؤمن آن روز را به خاطر آورده و او را شفاعت کند و شفاعتش پذیرفته گردد. دیگری نزد او آید و گوید: «من حقّی بر گردن تو دارم، مرا شفاعت کن»! آن مؤمن گوید: «تو چه حقّی بر گردن من داری»؟ در جواب گوید: «در روزی گرم، ساعتی در سایه‌ی دیوارِ [خانه‌ی] من نشستی». مؤمن او را شفاعت کند و شفاعتش پذیرفته گردد؛ و پیوسته شفاعت می‌کند به‌طوری‌که شفاعتش در مورد همسایگان و دوستان و آشنایانش پذیرفته می‌شود، چراکه مؤمن نزد خداوند گرامی‌تر از آن است که دیگران گمان می‌کنند».
العسکری (علیه السلام)- أَمَّا قَوْلُهُ تَعَالَی: الرَّحِیمِ فَإِنَّ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ: رَحِیمٌ بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَهًَْ رَحْمَهًٍْ، وَ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَهًًْ وَاحِدَهًًْ فِی الْخَلْقِ کُلِّهِمْ، فَبِهَا یَتَرَاحَمُ النَّاسُ، وَ تَرَحَّمُ الْوَالِدَهًُْ وَلَدَهَا، وَ تَحْنُو الْأُمَّهَاتُ مِنَ الْحَیَوَانَاتِ عَلَی أَوْلَادِهَا.
امام عسکری (علیه السلام) و امّا الرَّحِیمِ، معنایش این است که او به بندگان مؤمنش رحیم است. و از رحمت اوست که صد رحمت آفرید! از آن، رحمت واحدی در خلایق و همه‌ی آفریدگان، قرار داد. و به آن مردم به یکدیگر، رحیم و دلسوزند و مادر، به فرزندش مهربان و [ازاین رو] مادران [در عالم] حیوانات، بر اولادشان گرایش و عطوفت دارند.
آیه مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ [4]
مالک روز جزاست.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ قَسَمْتُ فَاتِحَهًَْ الْکِتَابِ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی فَنِصْفُهَا لِی وَ نِصْفُهَا لِعَبْدِی وَ لِعَبْدِی مَا سَأَلَ إِذَا قَالَ الْعَبْدُ ... مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ. قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ: أُشْهِدُکُمْ کَمَا اعْتَرَفَ عَبْدِی أَنِّی مَالِکُ یَوْمِ الدِّینِ لَأُسَهِّلَنَّ یَوْمَ الْحِسَابِ حِسَابَهُ وَ لَأَتَقَبَّلَنَّ حَسَنَاتِهِ وَ لَأَتَجَاوَزَنَّ عَنْ سَیِّئَاتِهِ.
امام علی (علیه السلام) پیامبر (فرمود: خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «فاتحة الکتاب را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم، نصف آن از آن خود، و نصف دیگرش برای بنده‌ام است و آنچه را که بنده‌ام طلب کند به‌دست خواهد آورد»، وقتی بنده گوید: «... مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»، خداوند فرماید: «گواه باشید که چون اعتراف کرد من مالک روز جزایم حسابش را آسان کنم و حسناتش را بپذیرم و از بدکرداریش درگذرم».
الرّضا (علیه السلام)- فِیمَا ذَکَرَهُ الْفَضْلُ مِنَ الْعِلَلِ عَنِ الرِّضَا (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ ... مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ إِقْرَارٌ لَهُ بِالْبَعْثِ وَ الْحِسَابِ وَ الْمُجَازَاهًِْ وَ إِیجَابُ مُلْکِ الْآخِرَهًِْ لَهُ کَإِیجَابِ مُلْکِ الدُّنْیَا.
امام رضا (علیه السلام) فرمود: ... مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ؛ با این عبارت بنده اقرار می‌کند به اینکه در قیامت برانگیخته خواهد شد و مورد حساب‌خواهی از همه‌ی اعمال و افعال و ترک افعال قرار خواهد گرفت و بر حسب مورد جزا خواهد دید، و نیز اعتراف و اقرارداشتن به اینکه پادشاهی یا مالکیّت روز جزا یا آخرت را از برای او می‌داند همچنان که پادشاهی دنیا را نیز مخصوص او می‌داند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ فَإِنَّهُ یَمْلِکُ نَوَاصِی الْخَلْقِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی الدُّنْیَا شَاکّاً أَوْ جَبَّاراً أَدْخَلَهُ النَّارَ وَ لَا یَمْتَنِعُ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ شَاکٌّ وَ لَا جَبَّارٌ وَ کُلُّ مَنْ کَانَ فِی الدُّنْیَا طَائِعاً مُدِیماً مُحَافِظاً إِیَّاهُ أَدْخَلَهُ الْجَنَّهًَْ بِرَحْمَتِهِ.
امام علی (علیه السلام) مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ؛ او زمام تمام مخلوقات را روز قیامت در اختیار دارد هرکس در دنیا شک داشته باشد یا ستمگر و جبّار باشد او را به آتش می‌افکند، شخص شاکّ و جبّار نمی‌تواند از عذاب خدا رهایی یابد. امّا هرکس مطیع و فرمانبردار و پیوسته مراقب اطاعت خدا بوده به‌واسطه‌ی رحمتش او را داخل بهشت می‌کند.
الحسین (علیه السلام)- قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قَسَمْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی هَذِهِ السُّورَهًَْ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُمْ ... مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ فَقَدْ أَثْنَی عَلَیَّ.
امام حسین (علیه السلام) خدای تعالی فرموده است این سوره را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم هرگاه یکی از آنان بگوید: «... مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» همانا درود بر من فرستاده است.
السّجّاد (علیه السلام)- فِی تَفْسِیرِ الْإِمَامِ‌الْحَسَنِ‌الْعَسْکَرِیِّ (علیه السلام)قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام) قَادِرٌ عَلَی إِقَامَهًِْ یَوْمِ الدِّینِ وَ هُوَ یَوْمُ الْحِسَابِ قَادِرٌ عَلَی تَقْدِیمِهِ عَلَی وَقْتِهِ وَ تَأْخِیرِهِ بَعْدَ وَقْتِهِ وَ هُوَ الْمَالِکُ أَیْضاً فِی یَوْمِ الدِّینِ فَهُوَ یَقْضِی بِالْحَقِّ لَا یَمْلِکُ الْحَقَّ وَ الْقَضَاءَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ مَنْ یَظْلِمُ وَ یَجُورُ کَمَا یَجُورُ فِی الدُّنْیَا مَنْ یَمْلِکُ الْأَحْکَامَ وَ قَالَ: هُوَ یَوْمُ الْحِسَابِ.
امام سجّاد (علیه السلام) مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ [خدا] بر اقامه روز جزا [که همان روز حساب است] قادر و توانا است. قادر است که آن را از زمان وقوعش جلو بیندازد و از اوقات بروزش به تأخیر افکند! او، در روز جزا [نیز] مالک است. از این رو به حق، داوری کند. کسی که دامن خویش به جور و ستم، آلوده است در آن روز، مالک هیچ حکم و داوری نیست. [آن‌گونه که در دنیا، کسی که صاحب اختیار و مالک احکام است ستم کند]! و امیرمؤمنان (علیه السلام) اضافه نمود که آن، روز حساب است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بصِیرٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ ... مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ قَالَ: یَوْمُ الْحِسَابِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ قالُوا یا وَیْلَنا هذا یَوْمُ الدِّینِ یَعْنِی یَوْمَ الْحِسَاب.
امام صادق (علیه السلام) ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که ایشان درباره‌ی کلام خداوند: مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ فرمود: «یعنی روز جزا». و دلیل این سخن کلام حق تعالی است: و می‌گویند: «ای وای بر ما، این روز جزاست»!. (صافات/۲۰) یعنی در روز جزا.
السّجّاد (علیه السلام)- عَنِ الزُّهْرِیِّ قَال قال علی‌بن‌الحسین (علیه السلام): لَوْ مَاتَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ یَکُونَ الْقُرْآنُ مَعِی وَ کَانَ إِذَا قَرَأَ مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ یُکَرِّرُهَا وَ یَکَادُ أَنْ یَمُوتَ.
امام سجّاد (علیه السلام) زهری گوید: امام سجّاد (علیه السلام) فرمود: «اگر همه‌ی آنچه در بین مشرق و مغرب است جان سپارد و قرآن همراه من باشد، هیچ هراسان نشوم». هرگاه حضرت مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ را قرائت می‌فرمود آن را تکرار می‌کرد و نزدیک بود جان‌به‌جان آفرین تسلیم کند.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ دَاوُدَ‌بْنِ‌فَرْقَدٍ قَالَ: سَمِعتُ أَبَاعَبدِاللهِ (علیه السلام) یَقرَأُ مَا لَا اَحصَی: مالِکِ یَوْمِ الدِّین.
امام صادق (علیه السلام) داودبن‌فرقد گوید: از امام صادق (علیه السلام) می‌شنیدم که بی‌شمار مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ را قرائت می‌فرمود.
آیه إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعینُ [5]
[پروردگارا] تنها تو را مى‌پرستیم و تنها از تو یارى مى‌جوییم.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِه ... إِیَّاکَ نَعْبُدُ مُخَاطَبَهًُْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ مِثْلُهُ.
امام صادق (علیه السلام) ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند: إِیَّاکَ نَعْبُدُ خطاب به خداوند عزّوجلّ است و إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ نیز همین‌طور.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَإِذَا قَالَ الْعَبْدُ: إِیَّاکَ نَعْبُدُ. قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ صَدَقَ عَبْدِی إِیَّایَ یَعْبُدُ لَأُثِیبَنَّهُ عَلَی عِبَادَتِهِ ثَوَاباً یَغْبِطُهُ کُلُّ مَنْ خَالَفَهُ فِی عِبَادَتِهِ لِی فَإِذَا قَالَ: وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: بِیَ اسْتَعَانَ وَ إِلَیَّ الْتَجَأَ أُشْهِدُکُمْ لَأُعِینَنَّهُ عَلَی أَمْرِهِ وَ لَأُغِیثَنَّهُ فِی شَدَائِدِهِ وَ لآَخُذَنَّ بِیَدِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عِنْدَ نَوَائِبِهِ.
امام علی (علیه السلام) وقتی بنده می‌گوید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «بنده‌ام راست می‌گوید، فقط مرا می‌پرستد، شاهد باشید به خاطر این عبادتش، به او ثوابی خواهم داد که هرکس در این عبادت با او مخالف بوده به او غبطه بخورد». و وقتی بگوید: «وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «بنده‌ام از من کمک می‌خواهد و به من پناهنده شده است، شاهد باشید که او را بر کارش کمک خواهم کرد و در سختی‌ها به فریادش خواهم رسید و در روز سختی، دستش را خواهم گرفت».
السّجّاد (علیه السلام)- فی تفسیرالعسکری (علیه السلام) قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قُولُوا یَا أَیُّهَا الْخَلْقُ الْمُنْعَمَ عَلَیْهِمْ إِیَّاکَ نَعْبُدُ أَیُّهَا الْمُنْعِمُ عَلَیْنَا نُطِیعُکَ مُخْلِصِینَ مَعَ التَّذَلُّلِ وَ الْخُشُوعِ بِلَا رِیَاءٍ وَ لَا سُمْعَهًٍْ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ مِنْکَ نَسْأَلُ الْمَعُونَهًَْ عَلَی طَاعَتِکَ لِنُؤَدِّیَهَا کَمَا أَمَرْتَ وَ نَتَّقِی مِنْ دُنْیَانَا مَا عَنْهُ نَهَیْتَ وَ نَعْتَصِمُ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ مِنْ سَائِرِ مَرَدَهًِْ الْإِنْسِ مِنَ الْمُضِلِّینَ وَ مِنَ الْمُؤْذِینَ الضَّالِّینَ بِعِصْمَتِکَ.
امام سجّاد (علیه السلام) در بیان معنای این جمله چنین آمده که خداوند برای تعلیم بندگان فرموده است: «یعنی شما مردم که مشمول نعمت‌های خدا هستید بگویید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ، ای خدایی‌که نعمتت را بر ما ارزانی داده‌ای ما با کمال اخلاص و ذلّت و خشوع و خضوع بدون ریاء و خودنمایی تو را اطاعت و عبادت می‌نماییم وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ، برای ادای اطاعت فقط از تو، یاری می‌خواهیم همان‌طوری که دستور داده و از اثر یاری تو خود را از محرّمات و خواسته‌های نامشروع دنیوی دورداشته و پرهیز می‌کنیم و به حفظ و نگهداری تو، خود را از شیطان و از انسان‌های گمراه‌کننده و از شرّ و آزار ستم‌کاران مصون و محفوظ می‌داریم.
الرّضا (علیه السلام)- عَنِ الرِّضَا (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ ... إِیَّاکَ نَعْبُدُ رَغْبَهًٌْ وَ تَقَرُّبٌ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ إِخْلَاصٌ لَهُ بِالْعَمَلِ دُونَ غَیْرِهِ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ اسْتِزَادَهًٌْ مِنْ تَوْفِیقِهِ وَ عِبَادَتِهِ وَ اسْتِدَامَهًٌْ لِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ نَصَرَهُ.
امام رضا (علیه السلام) از امام رضا (علیه السلام) نقل است که فرمود: «... إِیَّاکَ نَعْبُدُ؛ و این نشان میل و رغبت و روی‌آوردن و نزدیکی‌جستن به خداوندی است که نام و یادش بلند مرتبه است، و بیان اخلاص و پاکدلی و پاک‌نیّتی است در عمل برای خداوند متعال نه دیگری جز او، وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ، این لفظ بیان زیاده‌طلبی و افزون‌خواهی از توفیق خداوند برای انجام عبادت است. چرا که بنده می‌داند که به عبادت پروردگارش روی آورده و به یاری او موفّق به این عمل‌شده پس افزونی این مراتب و دوام آن را می‌خواهد، و پیاپی بودن آن نعمت‌ها که خداوند به او کرامت فرموده و یاریش نموده است.
الصّادق (علیه السلام)- عَن مُحَمَّدِبنِ‌مُسلِمٍ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ... إِیَّاکَ نَعْبُدُ إِخْلَاصٌ لِلْعِبَادَهًِْ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ أَفْضَلُ مَا طَلَبَ بِهِ الْعِبَادُ حَوَائِجَهُمْ.
امام صادق (علیه السلام) محمّدبن‌مسلم گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «... إِیَّاکَ نَعْبُدُ بیان خلوصِ نیّت در عبادت خداست و إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ برترین وسیله‌ای است که بندگان با آن از خدا، حاجت‌هایشان را درخواست کنند».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: إِیَّاکَ نَعْبُدُ فَإِنَّا نَعْبُدُ اللَّهَ وَ لَا نُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً وَ أَمَّا قَوْلُهُ: وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ فَإِنَّا نَسْتَعِینُ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَی الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ لَا یُضِلُّنَا کَمَا أَضَلَّکُمْ.
امام علی (علیه السلام) [منظور از] إِیَّاکَ نَعْبُدُ [یعنی] خدا را می‌پرستیم و برای او شریکی قائل نیستیم و [منظور از] إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ [یعنی] ما از خدا کمک می‌خواهیم که ما را بر شیطان منفور مدد نماید؛ تا ما را مانند آن‌ها گمراه نکند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِأَصْحَابِهِ قُولُوا: إِیَّاکَ نَعْبُدُ أَیْ نَعْبُدُ وَاحِداً لَا نَقُولُ کَمَا قَالَتِ الدَّهْرِیَّهًُْ إِنَّ الْأَشْیَاءَ لَا بَدْءَ لَهَا وَ هِیَ دَائِمَهًٌْ وَ لَا کَمَا قَالَتِ الثَّنَوِیَّهًُْ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ النُّورَ وَ الظُّلْمَهًَْ هُمَا الْمُدَبِّرَانِ وَ لَا کَمَا قَالَ مُشْرِکُو الْعَرَبِ إِنَّ أَوْثَانَنَا آلِهَهًٌْ فَلَا نُشْرِکُ بِکَ شَیْئاً وَ لَا نَدَّعِی مِنْ دُونِکَ إِلَهاً کَمَا یَقُولُ هَؤُلَاءِ الْکُفَّارُ وَ لَا نَقُولُ کَمَا قَالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی إِنَّ لَکَ وَلَداً تَعَالَیْتَ عَنْ ذَلِکَ.
امام علی (علیه السلام) رسول گرامی اسلام (رو به اصحاب کرده و فرمود: «بگویید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ یعنی: خداوند یگانه را عبادت و پرستش می‌کنیم، نه همچون اعتقاد دهریّه که می‌گویند: «اشیاء همه قدیم و همیشگی‌اند» و نه مانند ثنویّه که معتقدند: «نور و ظلمت، جهان را تدبیر می‌کند» و نه چون بت‌پرستان که می‌گویند: «بت‌ها خدایان ما هستند»، پس هیچ‌چیز را با تو شریک نمی‌گیریم، و همچون اعتقاد این کفّار، جز تو خدایی را نمی‌خوانیم، و نه مانند یهود و نصاری هستیم که برایت فرزند قائل‌اند، خداوندا! تو از تمام این پیرایه‌ها برتری».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قَسَمْتُ بَیْنِی وَ بَیْنَ عَبْدِی هَذِهِ السُّورَهًَْ فَإِذَا قَالَ أَحَدُهُم ... إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ فَقَدْ صَدَقَ عَبْدِی فِی عِبَادَتِی بَعْدَ مَا سَأَلَنِی وَ بَقِیَّهًُْ هَذِهِ السُّورَهًِْ لَهُ.
امام علی (علیه السلام) خدای تعالی فرموده است: این سوره را بین خود و بنده‌ام تقسیم کردم هرگاه یکی از آنان بگوید: «... إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» همانا بنده‌ام در عبادتش بعد از آنکه از من خواهش کرده، راست گفته و باقیمانده‌ی این سوره برای اوست.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ أمیرالمؤمنین (علیه السلام) قالَ ألرّسول (صلی الله علیه و آله) قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قُولُوا إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ عَلَی طَاعَتِکَ وَ عِبَادَتِکَ وَ عَلَی رَفْعِ شُرُورِ أَعْدَائِکَ وَ رَدِّ مَکَایِدِهِمْ وَ الْمُقَامِ عَلَی مَا أَمَرْتَ بِهِ وَ قَالَ (صلی الله علیه و آله) عَنْ جَبْرَئِیلَ عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ یَا عِبَادِی کُلُّکُمْ ضَالٌّ إِلَّا مَنْ هَدَیْتُهُ فَاسْأَلُونِی الْهُدَی أَهْدِکُمْ وَ کُلُّکُمْ فَقِیرٌ إِلَّا مَنْ أَغْنَیْتُ فَاسْأَلُونِی الْغِنَی أَرْزُقْکُمْ وَ کُلُّکُمْ مُذْنِبٌ إِلَّا مَنْ عَافَیْتُهُ فَاسْأَلُونِی الْمَغْفِرَهًَْ أَغْفِرْ لَکُمْ وَ مَنْ عَلِمَ أَنِّی ذُوقُدْرَهًٍْ عَلَی الْمَغْفِرَهًِْ فَاسْتَغْفَرَنِی بِقُدْرَتِی غَفَرْتُ لَهُ وَ لَا أُبَالِی.
پیامبر ( امام علی (علیه السلام) گوید: پیامبر (فرمود: خدای تعالی فرمود: «بگویید: إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ؛ یعنی برطاعت و بندگی‌ات تنها از تو کمک می‌خواهیم و در کنار زدن حیله و شرّ دشمنانت [ای خدا! تنها، از تو کمک می‌جوییم] و آنچه بفرمایی امر، امر توست». و آن حضرت (از جبرئیل، از طرف خدای عزّوجلّ فرمود: «بندگان من! شما همگی‌تان گمراهید، مگر کسی که من او را هدایت کنم، پس از من، راهنمایی و هدایت، درخواست کنید، تا شما را هدایت کنم و همگی‌تان فقیرید، مگر کسی که من او را غنی سازم، پس از من، بی‌نیازی و غنا، درخواست کنید، تا روزی و رزقتان دهم و همگی‌تان گناهکارید مگر کسی که من او را از سقوط در ورطه‌ی گناه نگاه دارم. پس از من، مغفرت و آمرزش بخواهید تا شما را بیامرزم. و هرکه بداند که من، به آمرزش و مغفرت، دارای توان و قدرتم و او، به توان و قدرتم مغفرت و آمرزش بخواهد، او را می‌آمرزم و باکی ندارم».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَمِیرالمُؤمِنِینَ (علیه السلام) فِیمَا یَنبَغِی أَن یَقرَأَ کُلَّ یَومٍ وَ لَیلَهًٍْ ... اللَّهُمَّ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ لَا نَعْبُدُ سِوَاکَ وَ نَسْتَعِینُ بِکَ فَکَفَی بِکَ مُعِیناً وَ نَسْتَکْفِیکَ فَکَفَی بِکَ کَافِیاً وَ أَمِیناً وَ نَعْتَصِمُ بِکَ فَکَفَی بِکَ عَاصِماً وَ ضَمِیناً وَ نَحْتَرِسُ بِکَ مِنْ أَعْدَائِنَا.
امام علی (علیه السلام) از جمله دعاهایی که بهتر است هر روز و شب خوانده شود از امام علی (علیه السلام) نقل شده است: ... اللَّهُمَّ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ لَا نَعْبُدُ سِوَاکَ وَ نَسْتَعِینُ بِکَ فَکَفَی بِکَ مُعِیناً وَ نَسْتَکْفِیکَ فَکَفَی بِکَ کَافِیاً وَ أَمِیناً وَ نَعْتَصِمُ بِکَ فَکَفَی بِکَ عَاصِماً وَ ضَمِیناً وَ نَحْتَرِسُ بِکَ مِنْ أَعْدَائِنَا ... خداوندا! تنها تو را می‌پرستیم و غیر تو را پرستش نمی‌کنیم و تنها از تو یاری می‌جوییم، و همین‌که تو یاری‌کننده و مددکار باشی کفایت می‌کند؛ و از تو می‌خواهیم که ما را کفایت کنی و تو برای کفایت‌کردن و امان‌دادن کافی هستی؛ و به تو پناه می‌بریم و همین که تو پناه و ضامن ما باشی کفایت می‌کند؛ و از دشمنانمان به تو پناه می‌بریم.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ الْجَمَّالِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: وَ قَدْ کَانَ وَرَدَ عَلَی عَبْدِ الْمَلِکِ رَجُلٌ مِنَ الْقَدَرِیَّهًْ ... فَقَالَ لَهُ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) إِنِّی شَیْخٌ کَبِیرٌ لَا أَقْوَی عَلَی الْخُرُوجِ وَ هَذَا جَعْفَرٌ ابْنِی یَقُومُ مَقَامِی فَوَجِّهْهُ إِلَیْهِ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَی الْأُمَوِیِّ أَزْرَاهُ لِصِغَرِهِ وَ کَرِهَ أَنْ یَجْمَعَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْقَدَرِیِّ مَخَافَهًَْ أَنْ یَغْلِبَهُ وَ تَسَامَعَ النَّاسُ بِالشَّامِ بِقُدُومِ جَعْفَرٍ لِمُخَاصَمَهًِْ الْقَدَرِیِّ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ اجْتَمَعَ النَّاسُ لِخُصُومَتِهِمَا فَقَالَ الْأُمَوِیُّ لِأَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): إِنَّهُ قَدْ أَعْیَانَا أَمْرُ هَذَا الْقَدَرِیِّ وَ إِنَّمَا کَتَبْتُ إِلَیْکَ لِأَجْمَعَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَمْ یَدَعْ عِنْدَنَا أَحَداً إِلَّا خَصَمَهُ. فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ یَکْفِینَاهُ. قَالَ: فَلَمَّا اجْتَمَعُوا قَالَ الْقَدَرِیُّ لِأَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): سَلْ عَمَّا شِئْتَ. فَقَالَ لَهُ: اقْرَأْ سُورَهًَْ الْحَمْدِ. قَالَ: فَقَرَأَهَا وَ قَالَ الْأُمَوِیُّ وَ أَنَا مَعَهُ: مَا فِی سُورَهًِْ الْحَمْدِ عَلَیْنَا إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. قَالَ: فَجَعَلَ الْقَدَرِیُّ یَقْرَأُ سُورَهًَْ الْحَمْدِ حَتَّی بَلَغَ قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ. فَقَالَ لَهُ جَعْفَرٌ (علیه السلام): قِفْ مَنْ تَسْتَعِینُ وَ مَا حَاجَتُکَ إِلَی الْمَعُونَهًِْ إِنْ کَانَ الْأَمْرُ إِلَیْکَ فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ وَ اللهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ.
امام صادق (علیه السلام) حسن‌بن‌محمّد جمّال نقل کرده است: مردی از قدریّون (منکران تقدیر خدا) نزد عبدالملک‌بن‌مروان آمده بود ... امام باقر (علیه السلام) به او فرمود: «من پیرم و یارای بیرون‌رفتن از شهر را ندارم. این جعفر (علیه السلام)، پسرم جانشین من است؛ او را نزد عبدالملک رهسپار کن». چون امام صادق (علیه السلام) بر عبدالملک اموی وارد شد، او ایشان را به خاطر کم سن‌وسال بودن، حقیر پنداشت و روبروکردن حضرت با مرد قدری در نظرش خوشایند نیامد؛ چراکه می‌ترسید او بر حضرت چیره شود. آمدن حضرت برای رویارویی با مرد قدری به گوش مردم شام رسید. چون روز بعد فرا رسید مردم برای رویارویی آن دو گرد آمدند. عبدالملک اموی به امام صادق (علیه السلام) گفت: «این مرد قدری در جدل ما را به ستوه آورده و من به شما نامه نوشتم تا شما را با او روبرو کنم؛ چراکه هرکس نزد ما بود با او جدل کرده بود». حضرت (علیه السلام) فرمود: «به‌درستی که خدا برای ما کافی است». پس چون جمع آمدند مرد قدری به حضرت (علیه السلام) گفت: «هرچه خواهی بپرس». امام (علیه السلام) فرمود: «سوره‌ی حمد را بخوان». او سوره را خواند. عبدالملک اموی درحالی‌که من در کنارش بودم. گفت: «چه چیز در سوره‌ی حمد به کار ما آید، ما از آنِ خداییم و به‌سوی او بازمی‌گردیم. (بقره/۱۵۶) مرد قدری شروع به خواندن سوره‌ی حمد نمود تا اینکه به این آیه از کلام خداوند تبارک‌وتعالی رسید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ، امام جعفر (علیه السلام) به او فرمود: «بایست! از چه کسی استعانت می‌جوییم؟ اگر امور به تو سپرده شده چه نیازی به یاری داری»؟ پس آن کافر خیره گشت و خداوند قوم ستمگران را هدایت نمی‌کند. (بقره/۲۵۸)
آیه إِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ [6]
ما را به راه راست هدایت کن.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ إِذَا قَالَ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ إِلَی آخِرِهَا قَالَ اللَّهُ: هَذَا لِعَبْدِی وَ لِعَبْدِی مَا سَأَلَ قَدِ اسْتَجَبْتُ لِعَبْدِی وَ أَعْطَیْتُهُ مَا أَمَّلَ وَ آمَنْتُهُ مِمَّا مِنْهُ وَجِلَ.
امام علی (علیه السلام) چون گوید: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ...» خداوند می‌فرماید: «این از بنده‌ی من است و بنده‌ی من هرچه خواهد از آن اوست و برای بنده‌ام اجابت کردم و آنچه آرزو داشت به او دادم و از آنچه ترسید او را آسوده ساختم».
العسکری (علیه السلام)- أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ قَالَ یَقُولُ: أَدِمْ لَنَا تَوْفِیقَکَ الَّذِی بِهِ أَطَعْنَاکَ فِی مَاضِی أَیَّامِنَا حَتَّی نُطِیعَکَ کَذَلِکَ فِی مُسْتَقْبَلِ أَعْمَارِنَا وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ هُوَ صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِی الدُّنْیَا وَ صِرَاطٌ فِی الْآخِرَهًِْ فَأَمَّا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ فِی الدُّنْیَا فَهُوَ مَا قَصُرَ عَنِ الْغُلُوِّ وَ ارْتَفَعَ عَنِ التَّقْصِیرِ وَ اسْتَقَامَ فَلَمْ یَعْدِلْ إِلَی شَیْءٍ مِنَ الْبَاطِلِ وَ أَمَّا الطَّرِیقُ الْآخَرُ فَهُوَ طَرِیقُ الْمُؤْمِنِینَ إِلَی الْجَنَّهًِْ الَّذِی هُوَ مُسْتَقِیمٌ لَا یَعْدِلُونَ عَنِ الْجَنَّهًِْ إِلَی النَّارِ وَ لَا إِلَی غَیْرِ النَّارِ سِوَی الْجَنَّهًِْ.
امام عسگری (علیه السلام) اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ؛ یعنی توفیق خود را رهنمای ما گردان تا همان‌گونه که در گذشته به آن تو را فرمان بردیم، در آینده‌ی عمر خود نیز به آن تو را فرمان بریم. و صراط مستقیم دو صراط است: صراطی در دنیا و صراطی در آخرت، و امّا صراط مستقیم در دنیا، آن است که از زیاده‌روی فروتر و از کوتاهی‌کردن فراتر است و استوار و درست باشد و به هیچ باطلی نگراید. و امّا صراط مستقیم در آخرت، راه مؤمنان به‌سوی بهشت است که راهی راست باشد و ایشان در آن نه به‌سوی آتش دوزخ و نه به‌سوی چیز دیگری می‌گرایند و فقط به‌سوی بهشت پیش می‌روند».
الصّادق (علیه السلام)- عن مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ (علیه السلام) قَالَ جَعْفَرُبْنُ‌مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ. قَالَ: یَقُولُ أَرْشِدْنَا إِلَی الصِّرَاطِ الْمُسْتَقِیمِ أَرْشِدْنَا لِلُزُومِ الطَّرِیقِ الْمُؤَدِّی إِلَی مَحَبَّتِکَ وَ الْمُبَلِّغِ إِلَی دِینِکَ وَ الْمَانِعِ مِنْ أَنْ نَتَّبِعَ أَهْوَاءَنَا فَنَعْطَبَ أَوْ نَأْخُذَ بِآرَائِنَا فَنَهْلِکَ.
امام صادق (علیه السلام) امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه‌ی اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ فرمود: ما را به راه راست رهنمون باش و ما را به پیمودن راهی هدایت فرما که به محبّت تو می‌انجامد و به دین تو می‌رساند و مانع از آن می‌شود که با پیروی از هواهای نفسانی و آراء شخصی خود به هلاکت در افتیم.
الصّادق (علیه السلام)- قَالَ مُحَمَّدُ‌بْنُ‌عَلِیٍّ الْحَلَبِیُّ سَمِعْتُهُ مَا لَا أُحْصِی وَ أَنَا أُصَلِّی خَلْفَهُ یَقْرَأُ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ.
امام صادق (علیه السلام) محمّدبن‌علی حلبی می‌گوید: درحالی‌که پشت حضرت امام صادق (علیه السلام) نماز می‌گزاردم می‌شنیدم که ایشان بی‌شمار قرائت می‌فرمود: اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ.
الرّضا (علیه السلام)- اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ اسْتِرْشَادٌ بِهِ وَ اعْتِصَامٌ بِحَبْلِهِ وَ اسْتِزَادَهًٌْ فِی الْمَعْرِفَهًِْ بِرَبِّهِ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ بِکِبْرِیَائِه.
امام رضا (علیه السلام) اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ؛ طلب هدایت‌شدن به‌سوی دین خدا و چنگ‌زدن به ریسمان اوست و طلب افزونی شناخت پروردگار عزّوجلّ و شناخت بزرگی و بزرگواری اوست.
الصّادقین (علیها السلام)- الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ دِیْنَ اللَّهِ الَّذِی نَزَّلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله).
امام باقر و صادق (علیها السلام) الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ همان دین خداست که جبرئیل بر محمّد (نازل نمود.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَکَتَبَ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) إِلَی قَیْصَر ... وَ أَمَّا قَوْلُهُ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ فَذَلِکَ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ مَنْ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا عَمَلًا صَالِحاً فَإِنَّهُ یَسْلُکُ عَلَی الصِّرَاطِ إِلَی الْجَنَّهًِْ.
امام علی (علیه السلام) امام علی (علیه السلام) به قیصر نوشت: ... و امّا قول خداوند متعال: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ، عبارت است از راه روشن؛ هرکس در دنیا عمل صالح انجام دهد در قیامت از آن راه به بهشت رهسپار می‌گردد.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ صِرَاطَ الْأَنْبِیَاءِ (علیهم السلام) وَ هُمُ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِم.
امام صادق (علیه السلام) اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ، راه پیامبران (علیهم السلام) و آنان که خداوند ایشان را نعمت داد.
الرّضا (علیه السلام)- وَ رُوِیَ عَن ألرّضا (علیه السلام) َأنَّهُ سُئِلَ أَیْنَ ذُکِرَ عَلِیٌّ (علیه السلام) فِی أُمِّ الْکِتَابِ فَقَالَ فِی قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ هُوَ عَلِیٌّ (علیه السلام).
امام رضا (علیه السلام) از امام رضا (علیه السلام) سؤال شد: «در کجای امّ الکتاب علی (علیه السلام) ذکر شده است»؟ فرمود: «در این آیه: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمسْتَقِیمَ، که منظور علی (علیه السلام) است».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ؛ قَالَ: هُوَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ مَعْرِفَتُهُ وَ الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّهُ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ قَوْلُهُ: وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ وَ هُوَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی أُمِّ الْکِتَابِ فِی قَوْلِهِ: الصِّراطَ الْمُسْتَقِیم.
امام صادق (علیه السلام) حمّاد از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند: امام (علیه السلام) در مورد قول خدای عزّوجلّ: الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ، فرمود: «آن امیرمؤمنان علی (علیه السلام) و شناخت اوست و دلیل اینکه آن امیرمؤمنان (علیه السلام) است؛ کلام خداوند متعال می‌باشد: و آن در «أمّ الکتاب» [لوح محفوظ] نزد ما بلندپایه و استوار است! (زخرف/۴) و آن در امّ الکتاب و در کلام خداوند متعال صراط مستقیم، امیرمؤمنان علی (علیه السلام) است.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَنَا صِرَاطُ اللَّهِ الْمُسْتَقِیم.
امام علی (علیه السلام) همانا من راه و صراط مستقیم خدا هستم.
السّجّاد (علیه السلام)- نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیم.
امام سجّاد (علیه السلام) ما صراط مستقیم هستیم.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ ابْنِ‌رِئَابٍ قَالَ: قَال لی أبوعَبدِ‌اللّه (علیه السلام): نَحْنُ وَ اللَّهِ السَّبِیلُ الَّذِی أَمَرَکُمُ اللَّهُ بِاتِّبَاعِهِ وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیم.
امام صادق (علیه السلام) به خدا قسم! ما همان راهی هستیم که باید از آن پیروی کنید، سوگند به خدا! ما صراط مستقیم هستیم.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عن أبی‌عبدالله (علیه السلام) فی قوله ... اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ قَالَ: الطَّرِیقَ وَ مَعْرِفَهًَْ الْإِمَام.
امام صادق (علیه السلام) اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ؛ راه، همان امیرمؤمنان علی (علیه السلام) و شناخت امام است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ وَ نُصِبَ الصِّرَاطُ عَلَی جَهَنَّمَ لَمْ یَجُزْ عَلَیْهِ إِلَّا مَنْ مَعَهُ جَوَازٌ فِیهِ وَلَایَهًُْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ (تَعَالَی): وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ یَعْنِی عَنْ وَلَایَهًِْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام).
پیامبر ( چون روز قیامت فرا رسد و صراط بر روی دوزخ قرار گیرد، تنها کسانی از آن می‌گذرند که جوازی دربردارنده‌ی ولایت علیّبنابیطالب (علیه السلام) به همراه داشته باشند و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود: آن‌ها را نگه دارید که باید بازپرسی شوند!. (صافات/۲۴) یعنی درباره‌ی ولایت علیّبنابیطالب (علیه السلام) است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَن أبی‌جَعفر (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله): یَا عَلِیُّ (علیه السلام)! إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ أَقْعُدُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ جَبْرَئِیلُ عَلَی الصِّرَاطِ فَلَمْ یَجُزْ أَحَدٌ إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ کِتَابٌ فِیهِ بَرَاءَهًٌْ بِوَلَایَتِک.
پیامبر ( امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید: رسول اکرم (به علیّ (علیه السلام) فرمود: «ای علی (علیه السلام)! هرگاه روز قیامت بپا گردد من و تو و جبرئیل بر صراط می‌نشینیم و حقّ عبور از آنجا به هیچ‌کس داده نمی‌شود، مگر اینکه برگه‌ی عبوری داشته باشد که تبرئه و رهایی او به سبب ولایت تو در آن ثبت گردیده باشد».
الکاظم (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌الْفُضَیْل عَن اَبِی‌الحَسَنِ المَاضِی (علیه السلام) قَالَ: قُلتُ: أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ؟ قَالَ: إِنَ اللَّهَ ضَرَبَ مَثَلَ مَنْ حَادَ عَنْ وَلَایَهًِْ عَلِیٍ (علیه السلام) کَمَنْ یَمْشِی عَلَی وَجْهِهِ لَا یَهْتَدِی لِأَمْرِهِ وَ جَعَلَ مَنْ تَبِعَهُ سَوِیّاً عَلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ؛ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِین (علیه السلام).
امام کاظم (علیه السلام) محمّدبن‌فضیل از امام موسی‌بن‌جعفر (علیه السلام) نقل می‌کند: عرض کردم: «منظور از آیه: آیا کسی که به رو افتاده حرکت می‌کند به هدایت نزدیکتر است یا کسی که راست‌قامت در صراط مستقیم گام برمی‌دارد؟! (ملک/۲۴) چیست»؟ فرمود: «خداوند مثالی آورده است و هرکس را که از ولایت علی (علیه السلام) روی گرداند به کسی که به روی در افتاده و نگونسار می‌رود و به جایی نمی‌رسد، تشبیه کرده است و کسی که از او پیروی کند به کسی تشبیه شده که استوار بر راه راست ره می‌سپارد، و راه راست، امیرمؤمنان (علیه السلام) است».
الباقر (علیه السلام)- عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: أَوْحَی اللَّهُ إِلَی نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ. قَالَ: إِنَّکَ عَلَی وَلَایَهًِْ عَلِیٍ (علیه السلام) وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) هُوَ الصِّرَاطُ المُستَقِیم.
امام باقر (علیه السلام) خدا به پیغمبرش (وحی کرد: آنچه را بر تو وحی‌شده محکم بگیر که تو بر صراط مستقیمی. (زخرف/۴۳) یعنی تو به ولایت علی (علیه السلام) هستی و علی (علیه السلام) همان راه راست است».
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- عَبْدِاللَّهِ‌بْنِ‌عَبَّاسٍ فِی قَوْلِهِ: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ قَالَ: قُولُوا مَعَاشِرَ الْعِبَادِ أَرْشِدْنَا إِلَی حُبِّ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ أَهْلِ بَیْتِهِ.
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) عبدالله‌بن‌عبّاس درباره‌ی کلام خداوند متعال: اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ گفت: ای جماعت بندگان خدا! بگویید: ما را به‌سوی محبّت محمّد (و اهل بیت او (علیهم السلام) هدایت فرما
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَالَ: قَوْلُهُ تَعَالَی: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ أَیْ قُولُوا مَعَاشِرَ النَّاسِ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ أَیْ إِلَی وَلَایَهًِْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ أَهْلِ بَیْتِه (علیهم السلام).
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ یعنی ای مردمان! بگویید: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ یعنی پروردگارا! ما را به ولایت محمّد (و اهل بیتش (علیهم السلام) هدایت فرما»!
الصّادق (علیه السلام)- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ یَعْنِی مُحَمَّداً وَ ذُرِّیَّتَه (علیهم السلام).
امام صادق (علیه السلام) صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ یعنی محمّد (و خاندان او (علیهم السلام).
الصّادق (علیه السلام)- عَن أبی‌عَبدالله (علیه السلام): و فِی بَعضِ زِیَارَاتِ مَولَانَا اَمِیرِالمُؤمِنِینَ (علیه السلام) السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ الْخَطْبُ الْجَسِیمُ وَ الذِّکْرُ الْحَکِیمُ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیم.
امام صادق (علیه السلام) در برخی از زیارت نامه‌های مولایمان امیرالمؤمنین (علیه السلام) چنین آمده است: السلام علیک ایها النبا العظیم و الخطب الجسیم و الذکر الحکیم و الصراط المستقیم؛ سلام بر تو ای خبر بزرگ و ای بلند مرتبه‌ی نیرومند، و ای کتاب حکمت‌آمیز و ای راه مستقیم!
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ أَبُوبَرْزَهًَْ قَالَ: بَیْنَمَا نَحْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) إِذْ قَالَ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ الَی عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) وَ أَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیماً. قَالَ: عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) وَ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام) مِنْ وُلْدِ فَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها) هُمْ صِراطُ اللَّهِ فَمَنْ أَتَاهُمْ سَلَکَ السُّبُلَ.
پیامبر ( ابوبرزه گوید: در آن میان که نزد رسول خدا بودیم ناگاه درحالی‌که با دست به‌سوی علیّبنابیطالب (علیه السلام) اشاره می‌کرد فرمود: این راه مستقیم من است، از آن پیروی کنید! و از راه‌های پراکنده [و انحرافی] پیروی نکنید. (انعام/۱۵۳) علیّبنابیطالب و ائمّه (علیهم السلام) از فرزندان فاطمه زهرا (سلام الله علیها)؛ راه خدا هستند. هرکه از آن‌ها روی برگرداند داخل در سایر راه‌ها شده که در آیه به آن اشاره گردیده است.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): أَثْبَتُکُمْ قَدَماً عَلَی الصِّرَاطِ أَشَدُّکُمْ حُبّاً لِأَهْلِ بَیْتِی.
پیامبر ( ثابت‌قدم‌ترین شما در صراط، کسی است که اهل بیت (علیهم السلام) مرا بیشتر دوست می‌دارد.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ: إِنَّهُ لَیُرَی یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ إِلَی جَانِبِ الصِّرَاطِ عَالَمٌ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ لَا یَعْرِفُ عَدَدَهُمْ إِلَّا اللَّهُ تَعَالَی هُمْ کَانُوا مُحِبِّی حَمْزَهًَْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ أَصْحَابُ الذُّنُوبِ وَ الْآثَامِ فَتَحُولُ حِیطَانٌ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ سُلُوکِ الصِّرَاطِ وَ الْعُبُورِ إِلَی الْجَنَّهًِْ فَیَقُولُونَ: یَا حَمْزَهًُْ! قَدْ تَرَی مَا نَحْنُ فِیهِ. فَیَقُولُ حَمْزَهًُْ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ لِعَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) قَدْ تَرَیَانِ أَوْلِیَائِی یَسْتَغِیثُونَ بِی. فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِعَلِیٍّ (علیه السلام) وَلِیِّ اللَّهِ: یَا عَلِیُّ (علیه السلام)! أَعِنْ عَمَّکَ عَلَی إِغَاثَهًِْ أَوْلِیَائِهِ وَ اسْتِنْقَاذِهِمْ مِنَ النَّارِ فَیَأْتِی عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) بِالرُّمْحِ الَّذِی کَانَ یُقَاتِلُ بِهِ حَمْزَهًُْ أَعْدَاءَ اللَّهِ فِی الدُّنْیَا فَیُنَاوِلُهُ إِیَّاهُ‌وَ یَقُولُ: یَا عَمَّ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَمَّ أَخِی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ذُدِ الْجَحِیمَ عَنْ أُولَئِکَ بِرُمْحِکَ هَذَا کَمَا کُنْتَ تَذُودُ بِهِ عَنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ فِی الدُّنْیَا أَعْدَاءَ اللَّهِ فَیَتَنَاوَلُ حَمْزَهًُْ الرُّمْحَ بِیَدِهِ فَیَضَعُ زُجَّهُ فِی حِیطَانِ النَّارِ الْحَائِلَهًِْ بَیْنَ أَوْلِیَائِهِ وَ بَیْنَ الْعُبُورِ إِلَی الْجَنَّهًِْ عَلَی الصِّرَاطِ وَ یَدْفَعُهَا دَفْعَهًًْ فَیُنَحِّیهَا مَسِیرَهًَْ خَمْسِمِائَهًِْ عَامٍ ثُمَّ یَقُولُ لِأَوْلِیَائِهِ وَ الْمُحِبِّینَ الَّذِینَ کَانُوا لَهُ فِی الدُّنْیَا اعْبُرُوا فَیَعْبُرُونَ عَلَی الصِّرَاطِ آمِنِینَ سَالِمِینَ قَدِ انْزَاحَتْ عَنْهُمُ النِّیرَانُ وَ بُعِّدَتْ عَنْهُمُ الْأَهْوَالُ وَ یَرِدُونَ الْجَنَّهًَْ غَانِمِینَ ظَافِرِین.
پیامبر ( رسول خدا (فرمود: روز قیامت در کنار پل صراط، عدّه‌ی زیادی از مردم دیده می‌شوند که تعداد ایشان را جز خداوند نمی‌داند؛ آن‌ها [در دنیا] دوستداران حمزه (رحمة الله علیه) بوده‌اند و تعداد زیادی از آن‌ها اهل گناه و کارهای حرام هستند؛ در آن حال، دیواری میان آن‌ها و راه عبور از صراط و مسیر حرکت به بهشت قرار می‌گیرد؛ گویند: «ای حمزه (رحمة الله علیه)! وضعیّت ما را مشاهده می‌کنی»! حمزه (رحمة الله علیه) خطاب به رسول خدا (و علیّبنابیطالب (علیه السلام) می‌فرماید: «دوستداران مرا می‌بینید که از من یاری می‌خواهند». رسول خدا (خطاب به علی (علیه السلام) می‌فرماید: «ای علی (علیه السلام)! عمویت را در یاریِ دوستدارانش و نجات آن‌ها از آتش یاری نما»! در آن حال علیّبنابیطالب (علیه السلام) نیزه‌ای که حمزه (رحمة الله علیه) در دنیا به‌وسیله‌ی آن با دشمنان خدا مبارزه می‌کرد را آورده و به دست حمزه (رحمة الله علیه) می‌دهد و می‌فرماید: «ای عموی رسول خدا (و عموی برادر رسول خدا (! با این نیزه، آتش را از دوستدارانت دور کن چنانکه با آن در دنیا، دشمنان خدا را از دوستان خدا دور می‌ساختی». حمزه (رحمة الله علیه) نیز، نیزه را به دست گرفته و تهِ آن را در دیوار آتشی که میان دوستدارانش و مسیر حرکت روی صراط به‌طرف بهشت قرار گرفته قرار می‌دهد و آن را به یک‌باره کنار زده و به‌اندازه‌ی مسافت پانصدسال آن را دور می‌سازد؛ آنگاه به کسانی که در دنیا از دوستدارانش بودند خطاب می‌کند: «[از پل صراط] عبور کنید». آن‌ها نیز در کمال امنیّت و سلامتی از صراط عبور می‌کنند درحالی‌که آتش و ترس از آن‌ها دور گردیده است و همراه با غنیمت و کامیابی وارد بهشت می‌شوند».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَلِیٌّ (علیه السلام) دَیَّانُ هَذِهِ الْأُمَّهًِْ وَ الشَّاهِدُ عَلَیْهَا وَ الْمُتَوَلِّی لِحِسَابِهَا وَ هُوَ صَاحِبُ السَّنَامِ الْأَعْظَمِ وَ طَرِیقُ الْحَقِّ الْأَبْهَجِ وَ السَّبِیلُ وَ صِرَاطُ اللَّهِ الْمُسْتَقِیمُ بِهِ یُهْتَدَی بَعْدِی مِنَ الضَّلَالَهًِْ وَ یُبْصَرُ بِهِ مِنَ الْعَمَی.
پیامبر ( امام علی (علیه السلام) حاکم و مدبّر این امّت و شاهد بر آن‌ها و متصدّی حساب آنان است. اوست صاحب مقام اعظم و راه حقّی که طریق آن آباد است، و او صراط مستقیم خداوند است. به‌وسیله‌ی او بعد از من از ضلالت هدایت می‌یابند و از کوردلی‌ها به بینش دست می‌یابند.
الصّادق (علیه السلام)- عَنِ الْمُفَضَّلِ‌بْنِ‌عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنِ الصِّرَاطِ. فَقَالَ: هُوَ الطَّرِیقُ إِلَی مَعْرِفَهًِْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِی الدُّنْیَا وَ صِرَاطٌ فِی الْآخِرَهًِْ فَأَمَّا الصِّرَاطُ الَّذِی فِی الدُّنْیَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمَفْرُوضُ الطَّاعَهًِْ مَنْ عَرَفَهُ فِی الدُّنْیَا وَ اقْتَدَی بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَی الصِّرَاطِ الَّذِی هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِی الْآخِرَهًِْ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ فِی الدُّنْیَا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِی الْآخِرَهًِْ فَتَرَدَّی فِی نَارِ جَهَنَّم.
امام صادق (علیه السلام) مفضّل‌بن‌عمر گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی صراط پرسیدم، ایشان فرمود: «صراط، راهی است به‌سوی شناخت خداوند عزّوجلّ و دو صراط وجود دارد: صراطی در دنیا و صراطی در آخرت؛ صراط دنیا امامی است که پیروی از او واجب است. هرکس در دنیا او را بشناسد و به هدایت او اقتدا کند، از صراط آخرت که پل جهنّم است عبور می‌کند و هرکس در دنیا او را نشناسد، در آخرت قدمش بر صراط بلغزد و در آتش جهنّم افتاده و هلاک شود».
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ (علیهم السلام) قَال: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِعَلِیٍّ (علیه السلام) مَا ثَبَّتَ اللَّهُ حُبَّکَ فِی قَلْبِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ فَزَلَّتْ بِهِ قَدَمٌ عَلَی الصِّرَاطِ إِلَّا ثَبَتَ لَهُ قَدَمٌ حَتَّی أَدْخَلَهُ اللَّهُ بِحُبِّکَ الْجَنَّهًْ.
پیامبر ( امام صادق (علیه السلام) از پدرانش نقل کرده است: پیامبر (به امام علی (علیه السلام) فرمود: [هرگاه] محبّت و دوستی تو در دل مؤمنی قرار گیرد باعث می‌شود اگر یک قدمش بر صراط بلغزد، قدم دیگرش ثابت بماند تا اینکه خداوند او را به سبّب محبّت تو، به بهشت وارد کند.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ سَعْدَانَ‌بْنِ‌مُسْلِم‌عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصِّرَاطِ؟ فَقَالَ: هُوَ أَدَقُّ مِنَ الشَّعْرِ وَ أَحَدُّ مِنَ السَّیْفِ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ عَلَیْهِ مِثْلَ الْبَرْقِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ عَلَیْهِ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ عَلَیْهِ مَاشِیاً وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ عَلَیْهِ حَبْواً وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ عَلَیْهِ مُتَعَلِّقاً فَتَأْخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَیْئاً وَ تَتْرُکُ مِنْهُ شَیْئا.
امام صادق (علیه السلام) سعدان‌بن‌مسلم گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی صراط پرسیدم، ایشان فرمود: «آن از مو نازک‌تر و از شمشیر برّان‌تر است. برخی همانند برق از آن می‌گذرند و برخی همانند تاختن اسب و برخی قدم‌زنان و برخی بر دست و سینه می‌خزند و چنگ زنان از آن می‌گذرند. پس آتش بعضی از اندام‌هایشان را می‌سوزاند و بعضی دیگر را رها می‌کند».
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ جَعْفَرِ{حَفْصِ} بْنِ‌غِیَاثٍ قَال: وَصَفَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) الصِّرَاطَ. فَقَالَ: أَلْفُ سَنَهًٍْ صُعُودٌ وَ أَلْفُ سَنَهًٍْ هُبُوطٌ وَ أَلْفُ سَنَهًٍْ حُدَال.
امام صادق (علیه السلام) ابن‌غیاث گوید: امام صادق (علیه السلام) صراط را وصف کرد و فرمود: «هزار سال بالارفتن و هزار سال پایین‌آمدن و هزار سال همواررفتن».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَجَازَکُمْ عَلَی الصِّرَاطِ وَ مَزَالِقِ دَحْضِهِ وَ أَهَاوِیلِ زَلَلِهِ وَ تَارَاتِ أَهْوَالِه.
امام علی (علیه السلام) و بدانید که عبور شما از صراط است، آنجا که جایگاه لغزش قدم‌هاست، و محلّ هول و ترس و انواع مخاطرات.
آیه صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضّالِّینَ [7]
راه کسانى که به آنان نعمت دادى، نه کسانى که مورد غضب واقع شده‌اند و نه گمراهان.
ولایت
الصّادقین (علیها السلام)- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ فَهَدَیْتَهُمْ بِالْإِسْلَامِ وَ بِوَلَایَهًِْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) وَ لَمْ تَغْضَبْ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَضِلُّوا غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الشُّکَّاکِ الَّذِینَ لَا یَعْرِفُونَ إِمَامَهًَْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام)وَ لَا الضَّالِّینَ عَنْ إِمَامَهًِْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام).
امام باقر و امام صادق (علیها السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ؛ آنهایی که به اسلام و ولایت علیّ‌ّّبن‌ابی‌طالب (علیه السلام) هدایت نمودی و هرگز بر آن‌ها خشم نگرفتی و آن‌ها هرگز گمراه نشدند، غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ که یهود و نصاری می‌باشند و شکّاکانی که امامت امیرمؤمنان (علیه السلام) را نمی‌شناسند؛ وَ لَا الضّالِّینَ؛ از امامت علیّبنابیطالب (علیه السلام) گمراه شده‌اند.
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- شِیعَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ بِوَلَایَهًِْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) لَمْ تَغْضَبْ عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَضِلُّوا.
پیامبر ( شیعیان علی (علیه السلام) کسانی هستند که ولایت حضرت علیّ‌بن‌أبی‌طالب (علیه السلام) بر آنان ارزانی شده است، [خدا] بر آنان غضب نمی‌کند، و گمراه نمی‌شوند.
الصّادق (علیه السلام)- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ یَعْنِی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ ذُرِّیَّتَهُ (علیهم السلام).
امام صادق (علیه السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ مقصودش محمّد (و ذریّه‌ی پاک او (علیهم السلام) می‌باشد.
الرّضا (علیه السلام)- إِنَّ مَنْ تَجَاوَزَ بِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) الْعُبُودِیَّهًَْ فَهُوَ مِنَ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ مِنَ الضَّالِّین.
امام رضا (علیه السلام) و هرکه در عبودیّت و بندگی، از أمیرمؤمنان (علیه السلام) تجاوز کند، او در زمره‌ی کسانی است که مورد غضب واقع شده و جزو گمراهان است.
الباقر (علیه السلام)- نَحْنُ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ نَحْنُ مِنْ نِعْمَهًِْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَی خَلْقِه.
امام باقر (علیه السلام) ما راه روشن و صراط مستقیم به‌سوی خدای عزّوجلّ هستیم، ما نعمت خدا بر خلقیم.
راه کسانی که به آنان نعمت دادی
الرّضا (علیه السلام)- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ تَوْکِیدٌ فِی السُّؤَالِ وَ الرَّغْبَهًِْ وَ ذِکْرٌ لِمَا قَدْ تَقَدَّمَ مِنْ نِعَمِهِ عَلَی أَوْلِیَائِهِ وَ رَغْبَهًٌْ فِی مِثْلِ تِلْکَ النِّعَمِ.
امام رضا (علیه السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ، تأکیدی است برای توضیح سؤال و خواهش و مبالغه‌ی در آن و رغبت به پیشگاه ذات اقدس الهی، و یاد نعمت‌هایی است که خداوند متعال بر دوستان خود انعام فرموده و برانگیختن میل و رغبت برای نعمتی همانند آن نعمت‌هاست.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ فَتِلْکَ النِّعْمَهًُْ الَّتِی أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلَنَا مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ یُنْعِمَ عَلَیْنَا.
امام علی (علیه السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ یعنی نعمتی‌که خدای عزّوجلّ پیش از ما به انبیاء (علیهم السلام) و صدّیقین داد. و ما با این جمله از او می‌خواهیم که به ما هم بدهد.
الصّادق (علیه السلام)- الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ، صِرَاطَ الْأَنْبِیَاءِ (علیهم السلام) وَ هُمُ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ.
امام صادق (علیه السلام) الصِّراطَ المُسْتَقِیمَ راه انبیاء (علیهم السلام) است همان‌ها خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده (نساء/۶۹)، هستند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ فَتِلْکَ النِّعْمَهًُْ الَّتِی أَنْعَمَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَی مَنْ کَانَ قَبْلَنَا مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ یُنْعِمَ عَلَیْنَا کَمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِمْ.
امام علی (علیه السلام) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ؛ این همان نعمتی است که خداوند به پیامبران (علیهم السلام) گذشته عنایت فرموده از خدا می‌خواهیم که ما را نیز مانند آن‌ها مشمول نعمت خویش بگرداند.
العسکری (علیه السلام)- صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ أَیْ قُولُوا اهْدِنَا الصِّرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ بِالتَّوْفِیقِ لِدِینِکَ وَ طَاعَتِکَ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ مَنْ یُطِعِ اللهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً. ثُمَّ قَالَ: لَیْسَ هَؤُلَاءِ الْمُنْعَمَ عَلَیْهِمْ بِالْمَالِ وَ صِحَّهًِْ الْبَدَنِ وَ إِنْ کَانَ کُلُّ هَذَا نِعْمَهًًْ مِنَ اللَّهِ ظَاهِرَهًًْ أَلَا تَرَوْنَ أَنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ یَکُونُونَ کُفَّاراً أَوْ فُسَّاقاً فَمَا نُدِبْتُمْ بِأَنْ تَدْعُوا بِأَنْ تَرْشُدُوا إِلَی صِرَاطِهِمْ وَ إِنَّمَا أُمِرْتُمْ بِالدُّعَاءِ لِأَنْ تَرْشُدُوا إِلَی صِرَاطِ الَّذِینَ أُنْعِمَ عَلَیْهِمْ بِالْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ تَصْدِیقِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ بِالْوَلَایَهًِْ لِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ وَ بِالتَّقِیَّهًِْ الْحَسَنَهًِْ الَّتِی بِهَا یُسَلَّمُ مِنْ شَرِّ عِبَادِ اللَّهِ وَ مِنَ الزِّیَادَهًِْ فِی آثَامِ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ کُفْرِهِمْ بِأَنْ تُدَارِیَهُمْ وَ لَا تُغْرِیَهُمْ بِأَذَاکَ وَ أَذَی الْمُؤْمِنِینَ وَ بِالْمَعْرِفَهًِْ بِحُقُوقِ الْإِخْوَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّهُ مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لَا أَمَهًٍْ وَالَی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ آلَ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) وَ عَادَی مَنْ عَادَاهُمْ إِلَّا کَانَ قَدِ اتَّخَذَ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ حِصْناً مَنِیعاً وَ جَنَّهًًْ حَصِینَهًْ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ وَ لَا أَمَهًٍْ دَارَی عِبَادَ اللَّهِ بِأَحْسَنِ الْمُدَارَاهًِْ وَ لَمْ یَدْخُلْ بِهَا فِی بَاطِلٍ وَ لَمْ یَخْرُجْ بِهَا مِنْ حَقٍّ إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ نَفَسَهُ تَسْبِیحاً وَ زَکَّی عَمَلَهُ وَ أَعْطَاهُ لِصَبْرِهِ عَلَی کِتْمَانِ سِرِّنَا وَ احْتِمَالِ الْغَیْظِ لِمَا یَسْمَعُهُ مِنْ أَعْدَائِنَا ثَوَابَ الْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَخَذَ نَفْسَهُ بِحُقُوقِ إِخْوَانِهِ فَوَفَّاهُمْ حُقُوقَهُمْ جَهْدَهُ وَ أَعْطَاهُمْ مُمْکِنَهُ وَ رَضِیَ مِنْهُمْ بِعَفْوِهِمْ وَ تَرَکَ الِاسْتِقْصَاءَ عَلَیْهِمْ فَمَا یَکُونُ مِنْ زَلَلِهِمْ غَفَرَهَا لَهُمْ إِلَّا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ: یَا عَبْدِی! قَضَیْتَ حُقُوقَ إِخْوَانِکَ وَ لَمْ تَسْتَقْصِ عَلَیْهِمْ فِیمَا لَکَ عَلَیْهِمْ فَأَنَا أَجْوَدُ وَ أَکْرَمُ وَ أَوْلَی بِمِثْلِ مَا فَعَلْتَهُ مِنَ الْمُسَامَحَهًِْ وَ التَّکَرُّمِ فَأَنَا أَقْضِیکَ الْیَوْمَ عَلَی حَقٍّ وَعَدْتُکَ بِهِ وَ أَزِیدُکَ مِنْ فَضْلِیَ الْوَاسِعِ وَ لَا أَسْتَقْصِی عَلَیْکَ فِی تَقْصِیرِکَ فِی بَعْضِ حُقُوقِی قَالَ فَیُلْحِقُهُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ آلَهُ وَ أَصْحَابَهُ وَ یَجْعَلُهُ مِنْ خِیَارِ شِیعَتِهِمْ.
امام عسکری (علیه السلام) صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ؛ یعنی بگویید: ما را به راه کسانی هدایت فرما که به ایشان توفیق دادی پیرو دین تو باشند و تو را فرمان برند؛ آنان کسانی‌اند که خداوند عزّوجلّ فرمود: و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، [در روز رستاخیز]، همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان و آن‌ها رفیق‌های خوبی هستند! (نساء/۶۹) به آنان نعمت مال و سلامتی بدن داده نشده است، اگرچه این‌ها نیز نعمت‌های آشکار خداوند می‌باشد. آیا کافران و بدکاران را نمی‌بینید؟ خداوند شما را فرا نخواند تا دعا کنید به راه آنان هدایت شوید؛ بلکه به شما فرمان داد تا دعا کنید به راه کسانی هدایت شوید که به آنان نعمت ایمان به خداوند و تأیید رسول او (و ولایت محمّد (و خاندان پاکش و یاران نیک و والا تبارش داده شده است؛ و نیز نعمت تقیّه نیکی که با آن از شرّ بندگان خدا امان می‌یابند و باعث نمی‌شوند که گناهان و کفر دشمنان خدا افزون شود؛ بلکه با آن‌ها مدارا می‌کنند و آنان را تحریک نمی‌کنند تا به ایشان و دیگر مؤمنان آزار رسانند و نیز نعمت شناخت حقوق برادرانشان. زیرا هیچ مرد و زنی نباشد که دوستدار و پیرو محمّد (و خاندانش (علیهم السلام) باشد و دشمن دشمنانشان جز که خدا او را از عذاب خود در دژ استوار و زیر سپر نگهداری برگیرد، و هیچ مرد و زنی نباشد که با بندگان خدا بهترین مدارا را داشته باشد، و در باطل آن‌ها در نیاید و از حق بدر نشود جز آنکه خدا نفس او را تسبیح سازد، و کردارش را پاکیزه کند و به او در رازداری ما و تحمّل خشم آنچه از دشمنان ما شنود، صبر دهد. و ثواب کسی دارد که در راه خدای تعالی در خون خود بغلتد. و هیچ بنده‌ی خدا نیست که خود را به ادای حقوق برادرانش وادارد و تا تواند آن‌ها را بپردازد، و هرچه در امکان دارد به آن‌ها بدهد و از آن‌ها راضی باشد که از او درگذرند، و خرده بر آن‌ها نگیرد، و از لغزشهای آنان درباره‌ی خود چشم پوشد جز آنکه خدای عزّوجلّ روز قیامت به او فرماید: «ای بنده‌ی من! حقوق برادرانت را پرداختی و بر آن‌ها در آنچه از آن‌ها بستانکار بودی، خرده نگرفتی و من بخشنده‌تر و کریم‌تر و سزاوارترم به اینکه مانند کار تو را از مسامحه و بزرگ منشی انجام دهم، و من امروز حقّی را که به تو وعده دادم بپردازم، و از فضل واسع خود بر آن افزایم، و خرده نگیرم بر تو در تقصیر پاره‌ای از حقوق خودم و او را به محمّد (و خاندانش (علیهم السلام) رساند و آن‌ها هم او را در شیعه‌ی خوب خود درآورند».
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَمَرَ اللَّهُ عِبَادَهُ أَنْ یَسْأَلُوهُ طَرِیقَ الْمُنْعَمِ عَلَیْهِمْ وَ هُمُ النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ.
امام علی (علیه السلام) همانا خداوند به بندگانش فرمان داده از او راه کسانی را درخواست کنند که به ایشان نعمت داده شده است و اینان پیامبران (علیهم السلام) و صدّیقان و شهدا و صالحان هستند.
نه کسانی که مورد غضب واقع شده‌اند
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَولُهُ عَزَّوَجَلَّ: غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ فَأولَئِکَ الیَهُودُ.
امام علی (علیه السلام) امّا غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ اینان یهودیان هستند.
الصّادق (علیه السلام)- المَغْضُوبُ عَلَیْهِمْ النُّصَّابُ.
امام صادق (علیه السلام) الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ ناصبیان هستند.
الصّادق (علیه السلام)- المَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ الْیَهُودِ.
امام صادق (علیه السلام) المَغضُوبِ عَلَیهِمْ؛ یهودیان هستند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- وَ أَمَّا قَوْلُهُ: غَیْرِالْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ فَأُولَئِکَ الْیَهُودُ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللهِ کُفْراً فَغَضِبَ عَلَیْهِمْ فَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَهًَْ وَ الْخَنَازِیرَ فَنَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَی أَنْ لَا یَغْضَبَ عَلَیْنَا کَمَا غَضِبَ عَلَیْهِمْ.
امام علی (علیه السلام) غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ یهودیان هستند که نعمت خدا را به کفر تبدیل نمودند، خداوند بر آن‌ها خشم‌گرفت که به‌صورت میمون و خوک درآمدند ما درخواست می‌کنیم از خدا که به ما خشم نگیرد چنانچه بر آن‌ها خشم گرفت.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَمَرَ اللَّهُ عِبَادَهُ أَنْ یَسْتَعِیذُوا مِنْ طَرِیقِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ هُمُ الْیَهُودُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِمْ: هَلْ أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللهِ مَنْ لَعَنَهُ اللهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ.
امام علی (علیه السلام) خداوند به بندگانش فرمان داده تا از راه کسانی که بر آن‌ها خشم گرفته شده است به او پناه برند و اینان یهودیانی هستند که خداوند متعال درباره‌ی آن‌ها فرمود: بگو: «آیا شما را از کسانی که موقعیّت و پاداششان نزد خدا برتر از این است، باخبر کنم؟ کسانی که خداوند آن‌ها را از رحمت خود دورساخته، و مورد خشم قرار داده». (مائده/۶۰)
الرّضا (علیه السلام)- غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ اسْتِعَاذَهًٌْ مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُعَانِدِینَ الْکَافِرِینَ الْمُسْتَخِفِّینَ بِهِ وَ بِأَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ.
امام رضا (علیه السلام) غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ؛ و این پناه‌جستن و استمداد بنده برای بیزاری اوست از اینکه جزء معاندان و کافران باشد و عظمت و قدرت و اراده‌ی الهی را کوچک انگارد، و امر و نهی و فرمان‌های او را ناچیز شمارد.
الصّادقین (علیها السلام)- المَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ الْیَهُودِ وَ النَّصَارَی وَ الشُّکَّاکِ الَّذِینَ لَا یَعْرِفُونَ إِمَامَهًَْ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِین (علیه السلام).
امام باقر و صادق (علیها السلام) المَغضُوبِ عَلَیهِمْ؛ یهودیان و نصرانی‌ها هستند و شک‌کنندگانی هستند که امیرمؤمنان (علیه السلام) را نمی‌شناسند.
الرّضا (علیه السلام)- وَ مَنْ تَجَاوَزَ بِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) الْعُبُودِیَّهًَْ فَهُوَ مِنَ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ مِنَ الضَّالِّینَ.
امام رضا (علیه السلام) هرکه در عبودیّت و بندگی، از امیرمؤمنان (علیه السلام)، تجاوز کند، او در زمره‌ی کسانی است که بر آن‌ها غضب شده و جزو گمراهان است.
الصّادق (علیه السلام)- أَمَّا الْغَضَبُ فَهُوَ مِنَّا إِذَا غَضِبْنَا تَغَیَّرَتْ طَبَائِعُنَا وَ تَرْتَعِدُ أَحْیَاناً مَفَاصِلُنَا وَ حَالَتْ أَلْوَانُنَا ثُمَّ نَجِیءُ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ بِالْعُقُوبَاتِ فَسُمِّیَ غَضَباً فَهَذَا کَلَامُ النَّاسِ الْمَعْرُوفُ وَ الْغَضَبُ شَیْئَانِ أَحَدُهُمَا فِی الْقَلْبِ وَ أَمَّا الْمَعْنَی الَّذِی هُوَ فِی الْقَلْبِ فَهُوَ مَنْفِیٌّ عَنِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ کَذَلِکَ رِضَاهُ وَ سَخَطُهُ وَ رَحْمَتُهُ عَلَی هَذِهِ الصِّفَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام) امّا غضب در ما این‌گونه است که وقتی خشمگین می‌شویم مزاجمان تغییر می‌کند و در برخی موارد، انداممان به لرزه افتاده و رنگ چهره‌مان تغییر می‌کند؛ که پیامدهایی نیز به‌دنبال خواهد داشت. این حالت را غضب گویند که در میان مردم این‌چنین معروف گشته است. و غضب دو بخش دارد که بخشی از آن در قلب ایجاد می‌شود و بخشی که مربوط به قلب [و حالت نفسانی] است در مورد خداوند بزرگ و باعظمت به کار نمی‌رود؛ و همچنین است رضا، ناخشنودی و رحمت الهی که جملگی این‌گونه هستند.
نه گمراهان
الصّادق (علیه السلام)- الضَّالِّینَ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی.
امام صادق (علیه السلام) الضَّالِّینَ؛ یهود و نصاری هستند.
الصّادق (علیه السلام)- الضَّالِّینَ النَّصَارَی.
امام صادق (علیه السلام) الضَّالِّینَ؛ یعنی نصرانی‌ها [هستند].
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- فَکَتَبَ إِلَی قَیْصَرَ مِنْ عَلِیِّبْنِأَبِیطَالِبٍ (علیه السلام) ... وَ أَمَّا قَوْلُهُ: وَ لَا الضَّالِّینَ فَأَنْتَ وَ أَمْثَالُکَ یَا عَابِدَ الصَّلِیبِ الْخَبِیثِ ضَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ عِیسَی‌ابْنِ‌مَرْیَمَ (علیه السلام) فَنَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا أَنْ لَا یُضِلَّنَا کَمَا ضَلَلْتُمْ.
امام علی (علیه السلام) نامه‌ایست به‌سوی قیصر روم از علیّبنابیطالب (علیه السلام): امّا وَ لَا الضَّالِّینَ؛ تو و امثال تو هستید، ای پرستش‌کننده‌ی صلیب. بعد از عیسی‌بن‌مریم (علیه السلام) گمراه شدید. ما از پروردگارمان می‌خواهیم ما را مانند شما گمراه نکند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَمَرَ اللَّهُ عِبَادَهُ أَنْ یَسْتَعِیذُوا بِهِ عَنْ طَرِیقِ الضَّالِّینَ وَ هُمُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ فِیهِمْ: قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ وَ هُمُ النَّصَارَی.
امام علی (علیه السلام) خداوند به بندگانش فرمان داده از راه گمراهان به او پناه برند و اینان کسانی هستند که خداوند متعال درباره‌ی آن‌ها فرمود: بگو: «ای اهل کتاب! در دین خود، غلوّ [و زیاده روی] نکنید! و غیر از حق نگویید! و از هوس‌های جمعیّتی که پیشتر گمراه شدند و دیگران را گمراه کردند و از راه راست منحرف گشتند، پیروی ننمایید»! (مائده/۷۷) و آن‌ها نصرانی‌ها هستند.
الرّضا (علیه السلام)- وَ لَا الضَّالِّینَ اعْتِصَامٌ مِنْ أَنْ یَکُونَ مِنَ الضَّالِّینَ الَّذِینَ ضَلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ مِنْ غَیْرِ مَعْرِفَهًٍْ وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً فَقَدِ اجْتَمَعَ فِیهِ مِنْ جَوَامِعِ الْخَیْرِ وَ الْحِکْمَهًِْ فِی أَمْرِ الْآخِرَهًِْ وَ الدُّنْیَا مَا لَا یَجْمَعُهُ شَیْءٌ مِنَ الْأَشْیَاءِ.
امام رضا (علیه السلام) وَ لَا الضَّالِّینَ، متمسّک‌شدن به خداست از اینکه مبادا از کسانی باشد که بدون معرفت به خداوند گمراه شدند و راه او را نیافتند و گمان می‌کنند که عمل نیکویی‌کردند. پس در این سوره‌ی مبارکه این مقدار از خیر و حکمت در امر دنیا و آخرت اجتماع یافته است که در هیچ کلامی اجتماع نیافته است.
الصّادقین (علیها السلام)- الضَّالِّینَ عَن إِمَامَهًِْ عَلِیِّ‌بنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام).
امام باقر و امام صادق (علیها السلام) الضَّالِّینَ [یعنی] گمراهان از امامت علیّبنابیطالب (علیه السلام).
الأئمّهًْ (علیهم السلام)- الضَّالِّینَ الشُّکَّاکُ الَّذِینَ لَا یَعْرِفُونَ الْإِمَامَ.
ائمّه (علیهم السلام) شک‌کنندگانی هستند که امام علی (علیه السلام) را نمی‌شناسند.
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- کُلُّ مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ فَهُوَ مَغْضُوبٌ عَلَیْهِ وَ ضَالٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ.
امام علی (علیه السلام) هرکس به خداوند کفر ورزد، او همان کسی است که بر او خشم گرفته شده و از راه خداوند عزّوجلّ به گمراهی افتاده است.
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُعَاوِیَهًَْ‌بْنِ‌وَهْبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِیعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) أَقُولُ آمِینَ إِذَا قَالَ الْإِمَامُ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ. قَالَ: هُمُ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی وَ لَمْ یُجِبْ فِی هَذَا.
امام صادق (علیه السلام) معاویه‌بن‌وهب گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: هنگامی‌که امام جماعت گفت: «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ»، آیا می‌توانم آمّین بگویم؟ امام (علیه السلام) فرمود: «مراد از الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ الضَّالِّینَ، یهود و نصاری می‌باشد»؛ و [به خاطر تقیّه] جواب سؤال مرا نفرمود. [که این جواب ندادن امام (علیه السلام) به خاطر تقیّه، دلیل بر جایزنبودن گفتن آمّین بعد از سوره‌ی حمد است].
