فَأَهْطِعُوا بِأَسْمَاعِکُمْ إِلَیْهَا، وَ أَلظُّوا بِجِدِّکُمْ عَلَیْهَا، وَ اعْتَاضُوهَا مِنْ کُلِّ سَلَف خَلَفاً، وَ مِنْ کُلِّ مُخَالِف مُوَافِقاً. أَیْقِظُوا بِهَا نَوْمَکُمْ، وَ اقْطَعُوا بِهَا یَوْمَکُمْ، وَ أَشْعِرُوهَا قُلُوبَکُمْ، وَ ارْحَضُوا بِهَا ذُنُوبَکُمْ، وَ دَاوُوا بِهَا الاَْسْقَامَ، وَ بَادِرُوا بِهَا الْحِمَامَ، وَ اعْتَبِرُوا بِمَنْ أَضَاعَهَا، وَ لاَ یَعْتَبِرَنَّ بِکُمْ مَنْ أَطَاعَهَا. أَلاَ فَصُونُوهَا وَ تَصَوَّنُوا بِهَا، وَ کُونُوا عَنِ الدُّنْیَا نُزَّاهاً، وَ إِلَى الاْخِرَةِ وُلاَّهاً. وَ لاَتَضَعُوا مَنْ رَفَعَتْهُ التَّقْوَى، وَ لاَ تَرْفَعُوا مَنْ رَفَعَتْهُ الدُّنْیا. وَ لاَ تَشِیمُوا بَارِقَهَا، وَ لاَتَسْمَعُوا نَاطِقَهَا، وَ لاَ تُجِیبُوا نَاعِقَهَا وَ لاَ تَسْتَضِیئُوا بِإِشْرَاقِهَا، وَ لاَ تُفْتَنُوا بِأَعْلاَقِهَا، فَإِنَّ بَرْقَهَا خَالِبٌ، وَ نُطْقَهَا کاذِبٌ، وَ أَمْوَالَهَا مَحْرُوبَةٌ، وَ أَعْلاَقَهَا مَسْلُوبَةٌ. أَلاَ وَ هِیَ الْمُتَصَدِّیَةُ الْعَنُونُ، وَ الْجَامِحَةُ الْحَرُونُ، وَ الْمَائِنَةُ الْخَؤُونُ، وَ الْجَحُودُ الْکَنُودُ، وَ الْعَنُودُ الصَّدُودُ، وَ الْحَیُودُ الْمَیُودُ.

گوش جان خود را براى شنيدن نداى تقوا باز کنيد، و با جديّت براى به دست آوردن آن تلاش نماييد، تقوا را به جاى آنچه از دست رفته است قرار دهيد، و آن را در عوض هر کار مخالفى (که انجام مى داديد) پذيرا شويد، خواب خود را با تقوا به بيدارى مبدّل سازيد و روز خود را با آن طى کنيد، قلوب خود را با آن همراه نماييد، گناهان خويش را با آن شستشو دهيد و بيمارى جان و دل را با آن مداوا کنيد.
به وسيله تقوا بر مرگ خود پيشى گيريد. (و با آن آماده سفر آخرت شويد) از کسانى که تقوا را بر باد دادند (و گرفتار انواع بدبختيها شدند) عبرت بگيريد. مبادا مطيعان تقوا از بى تقوايى شما عبرت گيرند. به هوش باشيد! تقوا را حفظ کنيد و خويشتن را نيز در پرتو آن محافظت نماييد. در برابر زرق و برق دنيا خويشتن دار، و نسبت به آخرت دلباخته و مشتاق باشيد.
آن کس را که تقوا او را بلند مرتبه ساخته، خوار مشمريد و آن کس که دنيا عزيزش کرده، ارجمند ندانيد. به زرق و برق دنيا چشم ندوزيد و به سخن کسى که شما را به آن ترغيب مى کند گوش فرا ندهيد و به ندايش پاسخ مگوييد.
از درخشندگى ظاهريش روشنايى مخواهيد و فريفته اشياى به ظاهر نفيس آن نگرديد، زيرا رزق و برقش نيرنگ و سخنش دروغ و اموال گران قيمتش غارت شده و متاعش به سرقت رفته است.
آگاه باشيد دنيا همچون زن هرزه عشوه گر و خودنمايى است که مردم را به سوى خود فرا مى خواند و يا همچون حيوان سرکشى است که صاحبش را از خود مى راند، دروغگويى است پر خيانت، ناسپاسى است حق نشناس و دشمنى است باز دارنده و پشت کننده اى است مضطرب و نگران.

شرح و تفسیر

نداى بیدارگر تقوا را بشنوید

امام على(علیه السلام) در این بخش از خطبه بحث گسترده و عمیقى درباره آثار تقوا براى انسانهاى بیدار دل بیان فرموده است و در دوازده جمله کوتاه و پر معنا ابعاد مختلف آن را به نمایش گذارده است:

نخست مى فرماید: «گوش جان خود را براى شنیدن نداى تقوا باز کنید، و با جدیت براى به دست آوردن آن تلاش نمایید، تقوا را به جاى آنچه از دست رفته است قرار دهید. و آن را در عوض هر کار مخالفى (که انجام مى دادید) پذیرا شوید»; (فَأَهْطِعُوا(1)بِأَسْمَاعِکُمْ إِلَیْهَا، وَ أَلِظُّوا(2) بِجِدِّکُمْ عَلَیْهَا، وَ اعْتَاضُوهَا مِنْ کُلِّ سَلَف خَلَفاً، وَ مِنْ کُلِّ مُخَالِف مُوَافِقاً).

گویى تقوا همه انسانها را به سوى خود فرا مى خواند و آثار نیک خود را براى همگان تشریح مى کند، لذا امام مى فرماید : به سرعت گوش خود را به دعوت تقوا بسپارید و به دنبال آن برخیزید و به تهیه مقدمات آن بپردازید و اگر تقوا داشته باشید از دست رفتن سرمایه هاى دنیا غمى ندارد و تقوا در برابر مخالفان مدافع شماست.

واژه «مخالف» در اینجا ممکن است اشاره به گناهان پیشینى باشد که آثار آن با تقوا برچیده مى شود و یا منظور دشمنان و مخالفان انسان باشد، زیرا خداوند وعده پیروزى به پرهیزگاران داده است همان گونه که قرآن مجید مى فرماید: «(إِنَّ اللهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَواْ وَالَّذِینَ هُمْ مُّحْسِنُونَ); خداوند با پرهیزکاران و نیکوکاران است».(3) و نیز مى فرماید: «(وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لاَ یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً); هر گاه شکیبایى و تقوا پیشه کنید مکر مخالفان به شما نمى رسد».(4)

سپس در شش جمله دیگر مى افزاید : «خواب خود را با تقوا به بیدارى مبدّل سازید، و روز خود را با آن طى کنید، قلوب خود را با آن همراه نمایید، گناهان خویش را با آن شستشو دهید، و بیماریهاى جان و دل را با آن مداوا کنید»; (اَیْقِظُوا بِهَا نَوْمَکُمْ وَ اَقْطَعُوا بِهَا یَوْمَکُمْ، وَ أَشْعِرُوهَا قُلُوبَکُمْ، وَ ارْحَضُوا(5) بِهَا ذُنُوبَکُمْ، وَ دَاوُوا بِهَا الاَْسْقَامَ).

جمله «أَیْقِظُوا بِها نَوْمَکُمْ» ممکن است اشاره به خواب معمولى باشد; یعنى در پرتو تقوا پاسى از شب را بیدار باشید و با خدا راز و نیاز کنید. (در مقابل وَ اقْطَعُوا بِها یَوْمَکُمْ) این احتمال داده شده که مراد بیدار شدن از خواب غفلت به سبب تقواست. جمله «اَشْعِرُوها قُلُوبکم» (با توجه به اینکه شعار لباس زیرین است) ممکن است به این اشاره باشد که دل خود را با تقوا نورانى کنید و یا تقوا را شعار و علامت خویش قرار دهید و یا دلهاى خود را با تقوا بیدار سازید. (چنانچه «اشعروا» از ریشه شعور باشد).

جمله «دَاوُوا بِهَا الاَْسْقَامَ» دردهاى اجتماعى است که به واسطه تقوا درمان مى شوند.

در نهمین تا دوازدهمین جمله ها مى فرماید: «به وسیله تقوا بر مرگ خود پیشى گیرید. (و با آن آماده سفر آخرت شوید) از کسانى که تقوا را بر باد دادند (و گرفتار انواع بدبختى ها شدند) عبرت بگیرید، مبادا مطیعان تقوا از بى تقوایى شما عبرت گیرند! (و زندگى شما عبرتى براى آنان گردد) به هوش باشید! تقوا را حفظ کنید و خویشتن را نیز در پرتو آن محافظت نمایید»; (وَ بَادِرُوا بِهَا الْحِمَامَ(6)، وَاعْتَبِرُوا بِمَنْ أَضَاعَهَا، وَ لاَ یَعْتَبِرَنَّ بِکُمْ مَنْ أَطَاعَهَا. أَلاَ فَصُونُوهَا وَ تَصَوَّنُوا(7) بِها).

قرآن مجید نیز مى فرماید: «(سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَة مِّنْ رَّبِّکُمْ وَجَنَّة عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالاَْرْضِ); به پیش تازید براى رسیدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتى که پهنه آن مانند پهنه آسمان و زمین است».(8)

در جاى دیگر مى فرماید: «(وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِکَ خَیْرٌ); لباس پرهیزکارى لباس خوبى است».(9) آرى لباس تقوا را باید حفظ کرد و با لباس تقوا نیز باید مصون و محفوظ بود.

جمله «و اعتبروا...» اشاره به این است که نتیجه بى تقواییها در همین زندگى دنیا در برابر چشمان شماست; هم با چشم مى بینید و هم در تاریخ مى خوانید که افراد و جوامع بشرى بر اثر بى تقواییها به چه سرنوشت شوم و دردناکى گرفتار شدند. شما از آنان عبرت گیرید و نگذارید دیگران از شما عبرت گیرند.

قرآن مجید بعد از اینکه داستان یوسف و برادران و همسر عزیز مصر و مشکلاتى که بر اثر بى تقوایى دامن گروهى را گرفت و آثار پر برکتى را که از تقوا عاید یوسف(علیه السلام) شد بیان مى کند و مى فرماید: «(لَقَدْ کَانَ فِى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِّوْلِى الاَْلْبَابِ); به یقین در سر گذشت آنها درس عبرتى براى صاحبان اندیشه است».(10)

سپس امام(علیه السلام) در ادامه این سخن به بیان عواقب سوء دنیا پرستى مى پردازد که از شاخه هاى بى تقوایى است و در ضمن نُه جمله کوتاه، دستوراتى درباره برحذر شدن از دنیاى فریبنده بیان کرده، چنین مى فرماید: «در برابر زرق و برق دنیا خویشتن دار، و نسبت به آخرت دلباخته و مشتاق باشید. آن کس که تقوا او را بلند مرتبه ساخته، خوار مشمرید و آن کس که دنیا عزیزش کرده ارجمند ندانید. به زرق و برق دنیا چشم ندوزید و به سخن کسى که شما را ترغیب به آن مى کند گوش فرا ندهید و به ندایش پاسخ مگویید. از درخشندگى ظاهریش روشنایى مخواهید و فریفته اشیاى (به ظاهر) نفیس آن نگردید»; (وَ کُونُوا عَنِ الدُّنْیَا نُزَّاهاً(11)، وَ إِلَى الاْخِرَةِ وُلاَّهاً(12). وَ لاَتَضَعُوا مَنْ رَفَعَتْهُ التَّقْوَى، وَ لاَ تَرْفَعُوا مَنْ رَفَعَتْهُ الدُّنْیا. وَ لاَ تَشِیمُوا(13) بَارِقَهَا(14) وَ لاَتَسْمَعُوا نَاطِقَهَا، وَ لاَ تُجِیبُوا نَاعِقَهَا(15). وَ لاَ تَسْتَضِیئُوا بِإِشْرَاقِهَا، وَ لاَ تُفْتَنُو بِأَعْلاَقِهَا(16)).

در واقع امام(علیه السلام) در این عبارت پر معنا طرق نفوذ دنیا را در فکر و جان انسانها مورد توجّه قرار داده و درباره همه آنها هشدار مى دهد; دورى از زرق و برق دنیا، عشق به آخرت، حمایت از پرهیزگاران، بى اعتنایى به مقامات دنیاپرستان، چشم ندوختن به اموال و ثروتها و کاخها و زینتهاى ظاهرى، گوش ندادن به وسوسه هاى دنیا پرستان، دست ردّ به سینه آنها گذاشتن، فریب درخشش ظاهرى دنیا را نخوردن و به امورى که مورد علاقه صاحبان زر و زور است، دل نبستن.

به یقین هر کس این هشدارهاى نه گانه را به کار ببندد در دام شیطان و دنیاپرستان نخواهد افتاد.

سپس امام على(علیه السلام) به بیان دلیلهاى روشنى براى هشدارهاى بالا پرداخته، چنین ادامه مى دهد: «زیرا رزق و برقش نیرنگ و سخنش دروغ و اموال گران قیمتش غارت شده، و متاعش به سرقت رفته است!»; (فَإِنَّ بَرْقَهَا خَالِبٌ(17)، وَ نُطْقَهَا کاذِبٌ، وَ أَمْوَالَهَا مَحْرُوبَةٌ(18)، وَ أَعْلاَقَهَا مَسْلُوبَةٌ).

در واقع واقع هر یک از این دلایل چهارگانه اشاره به بخشى از تعبیرات گذشته است:

فریبنده بودن زرق و برق دنیا به جهت آن است که دوام و بقایى ندارد و دروغ بودن سخنانش به دلیل این است که با هیچ کس در هیچ زمان وفا نکرده است. غارت شده بودن اموالش به جهت این است که پیوسته دنیاپرستان آن را از دست یکدیگر غارت مى کنند و به سرقت رفته بودنش از آن روست که هر مال ظاهراً نفیسى که در دست کسى است فرد دنیاپرستى چشم به آن دوخته و در فرصت مناسب آن را مى رباید.

آن گاه بار دیگر امام به همه مخاطبان خویش هشدار مى دهد و با ذکر شش وصف دیگر از اوصاف رذیله دنیا همگان را از گرفتار شدن در دام آن بر حذر مى دارد و مى فرماید: «آگاه باشید دنیا همچون زن هرزه عشوه گر و خودنمایى است که مردم را به سوى خود فرا مى خواند و یا همچون حیوان سرکشى صاحبش را از خود مى راند، دروغگویى است پر خیانت، ناسپاسى است حق نشناس و دشمنى است باز دارنده و پشت کننده اى است مضطرب و نگران»; (أَلاَ وَ هِیَ الْمُتَصَدِّیَةُ(19) الْعَنُونُ(20)، وَ الْجَامِحَةُ(21) الْحَرُونُ(22)، وَ الْمَائِنَةُ(23) الْخَؤُونُ(24)، وَ الْجَحُودُ الْکَنُودُ(25)، وَ الْعَنُودُ الصَّدُودُ(26)، وَ الْحَیُودُ(27)الْمَیُودُ(28)).

1. «اهطعوا» از ريشه «هطوع»بر وزن «طلوع» به معناى به سرعت به سراغ چيزى رفتن گرفته شده است.
2. «الظوا» از ريشه «لظّ» بر وزن «خطّ» به معناى ملازم چيزى بودن مشتق شده است.
3. نحل، آيه 128.
4. آل عمران، آيه 120.
5. «ارحضوا» از «رحض» بر وزن «محض» به معناى شستشو دادن است.
6. «حمام» (به کسر حاء) به معناى مرگ است.
7. «تصّونوا» از ريشه «صون» بر وزن «قوم» به معناى حفظ کردن گرفته شده و «تصوّن» يعنى خويشتن را حفظ نمودن.
8. حديد، آيه 21.
9. اعراف، آيه 26.
10. يوسف، آيه 111.
11. «نزاه» جمع «نازه» به معناى عفيف النفس و خويشتن دار است.
12. «ولاه» جمع «واله» به معناى مشتاق و شيداست.
13. «لا تشيموا» از ريشه «شيم» بر وزن «غيب» به معناى چشم به چيزى دوختن، گرفته شده است.
14. «بارق» ابرى است که از آن برق مى جهد و به معناى شمشيرى درخشان نيز آمده است.
15. «ناعق» از ريشه «نعق» بر وزن «برق» به معناى بانگ زدن بر حيوانات است سپس به هر بانگ زدنى اطلاق شده است.   ر
16. «اعلاق» جمع «علقه» بر وزن «فتنه» به معناى شىء نفيس و پر ارزش است (هر چند جنبه ظاهرى داشته باشد) و از ريشه «علاقه» گرفته شده، زيرا اشياى نفيس سبب تعلّق قلب به آنها مى شود.
17. «خاطب» به معناى فريبنده از «خلابه» به کسر خاء به معناى فريب دادن گرفته شده است.
18. «محروبه» به معناى غارت شده از «حرب» به معناى جنگ که سبب غارت مى شود، گرفته شده است.
19. «متصديه» به معناى زنى است که خود را به مردان عرضه مى دارد که به زن بدکاره تفسير مى شود، از ريشه «تصدّى» به معناى عرضه کردن گرفته شده است.
20. «عنون» از ريشه «عنّ» بر وزن «ظنّ» به معناى خودنمايى گرفته شده است.
21. «جامحه» به معناى چموش و سرکش از «جموح» بر وزن «فتوح» گرفته شده است.
22. «حرون» نيز به معناى سرکش است، با اين تفاوت که «جموح» حيوانى است که بدون کنترل به هر طرف مى رود و «عنون» حيوانى است که سرکشى مى کند و مى ايستد و قدم از قدم بر نمى دارد.
23. «مائنه» يعنى دروغگو از ريشه «مين» بر وزن «عين» به معناى کذب گرفته شده است.
24. «خؤون» به معناى خيانتگر از ريشه خيانت است.
25. «کنود» يعنى ناسپاس و بخيل. در اصل به زمينى مى گويند که چيزى از آن نمى رويد.
26. «صدود» يعنى اعتراض کننده و باز دارنده. از ريشه «صدّ» گرفته شده که در دو معنا استعمال مى شود: اعراض و منع.
27. «حيود» به معناى گريزان و پشت کننده، از «حيد» بر وزن «صيد» گرفته شده است.
28. «ميود» به معناى منحرق و مضطرب از ريشه «ميدان» بر وزن «ضربان» به معناى تزلزل و اضطراب و انحراف گرفته شده است.