آغاز اولین ماه از ماه‌های حرام با عید میلاد حضرت فاطمه معصومه(س) و روزی که روزه آن ثواب روزه ۸۰ ماه را دارد همه بخشی از ویژگیهای ماه ذی‌القعده است که می‌توان با دو نماز خاص و ده‌ها ذکر از فضیلت آن بهره برد.
آغاز ماهی است که در آن جنگ حتی با دشمنان خدا نیز حرام است مگر اینکه جنگی بر مسلمانان تحمیل شود و در این صورت دفاع واجب می‌شود. این ماه را به سبب آغاز حرکت زائران حج تمتع جزو ماه‌های منتسب به حج می‌نامند و نویدبخش سفری است که در نهایت به ذی‌الحجه و ایام تشریق ختم می‌شود.
این ماه در منابع دینی نیز جایگاه ارزشمندی دارد و اعمال مستحبی خاص و زیادی برای بهره‌مندی بیشتر از فضل الهی در این ماه توصیه شده است. توصیه‌شده‌ترین اعمال را با هم مرور می‌کنیم.
اولین روز از ماه ذی‌القعده روز مبارکی است که روزه در آن ثواب روزه هشتاد ماه را دارد. خواندن نماز حضرت فاطمه(س) که چهار رکعت است در هر رکعت حمد یک مرتبه و توحید پنجاه مرتبه و بعد از سلام تسبیح آن حضرت خوانده شده و این دعا قرائت می‌شود: «سُبْحانَ ذِی الْعِزِّ الشّامِخِ الْمُنیفِ سُبْحانَ ذِی الْجَلالِ الْباذِخِ الْعَظیمِ سُبْحانَ ذِی الْمُلْکِ الْفاخِرِ الْقَدیمِ سُبْحانَ مَنْ یَری اَثَرَ النَّمْلَةِ فِی الصَّفا سُبْحانَ مَنْ یَری وَقْعَ الطَّیْرِ فِی الْهَوآءِ سُبْحانَ مَنْ هُوَ هکَذا وَلا هَکَذا غَیْرُهُ؛ منزه است خدای صاحب عزت بلند و والا منزه است صاحب شوکت مرتفع و بزرگ منزه است صاحب فرمانروایی گرانمایه و دیرینه منزه است آن کس که بیند جای پای مور را بر روی سنگ خارا منزه است آن کس که بیند ردّ عبور پرنده را در هوا منزه است آن کس که فقط او چنین است و جز او چنین نیست.» و خواندن دو رکعت نماز پیش از زوال به نیم ساعت در هر رکعت حمد یک مرتبه و هر یک از توحید و آیة الکرسی و قَدْر ۱۰ مرتبه از اعمال مستحبی توصیه شده برای این روز است.
همچنین در خصوص روز اول ذی‌القعده گفته شده است که هرکس از ظالمی ترسد در این روز بگوید «حَسْبی حَسْبی حَسْبی مِنْ سُؤ الی عِلْمُکَ بِحالی» تا حق تعالی کفایت کند شرّ ظالم را از او. روز اول ذی‌القعده روز تولد حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام نیز عنوان شده است.
یکشنبه ماه ذی‌القعده و توصیه به توبه
روایت شده که رسول خدا(ص) در روز یکشنبه ماه ذی‌القعده فرمود: ای مرد کدام یک از شما می‌خواهید توبه کنید؟ راوی می‌گوید: گفتیم: رسول خدا همه ما می‌خواهیم توبه کنیم. حضرت فرمودند: غسل کرده، وضو گرفته و چهار رکعت نماز به جا آورید. در هر رکعت یک بار (فاتحةالکتاب)، سه بار (قل هو الله احد) و یک بار معوذتین (قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفلق) بخوانید. آنگاه هفتاد بار استغفار کرده و در پایان (لا حول و لا قوة الا بالله) بگویید. سپس بگویید: «یا عزیز! یا غفار! اغفرلی ذنوبی و ذنوب جمیع المؤمنین و المؤمنات فانه لا یغفر الذنوب الا انت» ای عزیز! ای بخشاینده! گناهان من و گناهان تمام مردان و زنان مؤمن را ببخش که جز تو کسی گناهان را نمی‌بخشد.
سه روز متوالی روزه‌داری
ذی‌القعده اولین ماه از ماه‌های حرام است که در قرآن به آن اشاره شده است. رسول خدا (ص) فرمودند: کسی که سه روز از ماه حرام، پنجشنبه، جمعه و شنبه را روزه بگیرد، خداوند عبادت یک سال را برای او می‌نویسد. آنگاه فرمود: بنده‌ای از امت من چنین عملی را انجام نمی‌دهد مگر اینکه از آسمان به او ندا می‌رسد: بنده خدا عمل را از نو شروع کن که توبه تو قبول، و گناهانت بخشیده شد. فرشته دیگری از زیر عرش ندا می‌کند: ای بنده مبارک باد بر تو و بر خانواده و خاندانت. منادی دیگری صدا می‌زند: در روز قیامت، دشمنانت را از تو راضی می‌نمایند. فرشته دیگری ندا می‌کند: ای بنده با ایمان از دنیا می‌روی؛ دینت از تو گرفته نشده و قبر تو نورانی و وسیع خواهد شد. منادی دیگر صدا می‌زند: پدر و مادرت از تو راضی می‌شوند، گرچه خشمگین باشند؛ پدر و مادر و خاندانت بخشیده شده و در دنیا و آخرت خوش رزق خواهی بود. جبرئیل ندا می‌کند: من با فرشته مرگ پیش تو آمده و به او دستور می‌دهم که با تو خوش‌رفتار بوده، به خاطر مرگ آسیبی به تو نرسانیده و به نرمی روح را از بدنت خارج نماید. گفتیم: رسول خدا اگر کسی در زمان دیگری چنین بگوید چطور؟ فرمودند: چیزهایی را که گفتم برای او نیز خواهد بود. جبرئیل این مطالب را در شب معراج به من گفت.
چله کلیمیه
«چله کلیمیه» از اولین روز ماه ذی‌القعده آغاز می‌شود و تا روز عید قربان(۱۰ ذی‌الحجه) ادامه پیدا می‌کند.
آیت‌الله العظمی جوادی آملی درباره این اربعین می‌فرماید: «از اول ذی‌القعده تا دهم ذی‌الحجه که اربعین موسای کلیم است، این یک فصل مناسبی است؛ بهار این کار است. این اربعین‌گیری، این چله‌نشینی همین است. وجود مبارک موسای کلیم ۴۰ شبانه روز مهمان خدا بود. فرمود: «و واعدنا موسی ثلاثین لیلهً فاتممناها بعشر فتمّ میقات ربّه اربعین لیله». به او وعده دیدار و ملاقات خصوصی دادیم؛ آمد به دیدار ما. اوّل ۳۰ شب بود؛ بعد ۱۰ شب اضافه کردیم، راهش باز بود؛ جمعاً شد ۴۰ شب.» باید توجه داشت که به قول فرمایش حضرت آیت الله جوادی آملی، انسان در طول سال هر زمانی که بخواهد می‌تواند چله بگیرد، اما بهار چله، این ۴۰ شب است، یعنی از اول ذی القعده تا دهم ذی‌الحجه. انجام چله هم آداب خاصی دارد، لازم است انسان مراقبت‌هایی را داشته باشد، به طور مثال مواظب دهانش باشد که غذای بد وارد دهانش نشود، مواظب زبانش باشد که حرف بد نزند، مواظب گوشش باشد که حرف بد نشنود و مواظب چشمش باشد که نگاه بد نکند؛ آن وقت سایر کارها خوب است.
دیگر اعمال مستحبی ماه ذی‌القعده
هر روز ۱۰۰ بار صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده شود.
هر روز ۳۶۰ مرتبه «الحمد لله رب العالمین» گفته شود.
هر روز ۷۰ مرتبه استغفرالله، ۷۰ مرتبه اتوب الی الله، ۱۰۰ مرتبه سبحان الله، ۱۰۰ بار الحمدلله، ۱۰۰ مرتبه لا اله الا الله، ۱۰۰ مرتبه الله اكبر، ۱۰۰ مرتبه لا اله الا الله الملك الحق المبین، ۱۰۰ مرتبه لاحول ولاقوة الا بالله گفته شود.
نماز جعفر طیار حداقل هفته‌ای یک بار خوانده شود.
بر نماز شب و نوافل یومیه مداومت شود.
بعد از هر نماز «آیة الكرسی» تلاوت شود.
هر شب و روز جمعه هزار بار صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده شود.
خواندن تعقیبات نماز كه امام صادق(ع) در این باره فرموده است: عمل به این کار در جلب روزی از مسافرت‌های تجارتی مؤثرتر است.
ذکر تسبیح حضرت زهرا(س) كه بسیار تأكید شده است.
برای آشنایی بیشتر با سایر اعمال مستحبی این ماه به کتاب مفاتیح‌الجنان مراجعه کنید.
