رفتار شناسی

به مجموعه کنش ها وواکنش ها ی انسانی، رفتار گفته می شود. شناخت و شناسایی این رفتارها امکان پیش بینی، مطالعه رفتار والگو بخشی رفتاری را فراهم میکند. مطالعه رفتار خانواده قرآنی در سوره انسان و واکنش های فردی یا گروهی آن خانواده می تواند تحلیل های بسیار مفیدی را درباره شخصیت، ادراک، نگرش، انگیزش، یادگیری و فضای تعلیم وتربیت آنها در اختیار ما قرار دهد تا امکان دستیابی به راهکارهای تقویت هنجارها و الگو بخشی آنها وتحت تاثیر قراردادن آحا د جامعه و فرهنگ سازی این رفتارها ر ا فراهم آوریم. مطالعه سبک رفتاری خانواده قرآنی نیازمند فهم این معناست که رفتار این انسان ها در خانواده با پشتوانة امور اعتقادی و باورها انجام میپذیرد. ریشه های رفتارهای خانواده قرآنی در باور به خداوکسب رضایت او وجلب رحمت و مهربانی گسترده او و توکّل بر خداوند در همة امور زندگی وباور به اصل نبوّت و الگوپذیری ازاین اسوه حسنه در ابعاد مختلف زندگی و باور به معاد و زندگی پس از مرگ که موجب پایداری خانواده و پیوند بیشتر اعضای خانواده وحس مقاومت در رویارویی با مشکلات بسیار شدید و کسب آرامش روانی است می باشد

مفسران و محدثان شیعه وسنی معتقدند، خداوند در سوره انسان به توصیف رفتارهای خانواده قرآنی پرداخته. چراکه اهلبیت(ع) رسول الله (ص) رفتارهایی را انجام داده و این رفتارها به قدری با کیفیت و با خلوص عجین شده بود که خداوند یک سوره کامل را در واکنش به این رفتارها نازل فرمود. این سوره آینه دار سیرت اهل بیت نبوت و رسالت رسول الله (ص) به ویژه حضرت فاطمه(س) است. اهل بیتی که جز به خدا نمی اندیشند و جز رضایت خدا چیزی نمی خواهند و وجودشان ظرف مشیت خداوند است، در آخرت هم در کمال اطمینان با نعمتهای فراوان بهشتی در ملک عظیمی به سر می برند.
رفتارشناسی، روشی برای کشف حقیقت

رفتارشناسی یا پراکسیولوژی (Praxeology مطالعۀاستنتاجی کنش و واکنش انسان است. البته این اصطلاح بیش تر در اقتصاد از سوی مکتب اتریشی اقتصاد، توسط گروهی از جمله لودویگ فن میز س اقتصادان مورد استفاده قرار گرفته است،. (منصوری، خلیل، مقاله رفتارشناسی نامزدهای انتخاباتی، ص۵) اما آن چه در این مقاله مورد نظر است رفتارشناسی خانواده قرآنی راستین از مدعیان دروغین آن است تا با مطالعه، توصیف، تحلیل و تبیین نشانه هایی که در رفتار عادی آنها نمایان است، شخصیت و ویژگی هایی چون بینش ها و نگرش های بنیادیی آنها کشف شود؛ چرا که بسیاری از بینشها و نگرش ها در ضمیر ناخود آگاه شکل گرفته و شخص از ابراز آن خودداری می کند یا متوجه آنها نیست. پس رفتار به عنوان یک نشانه و آیت به تعبیر قرآنی در این جا مورد توجه است؛ چرا که در حقیقت این آیات و نشانه ها به ما کمک میکند تا به ترجمان باورها و منش ها و شخصیت باطنی و حقیقی اشخاص دست پیدا کنیم و با تحلیل و توصیف و تبیین این نشانه ها به نتایجی برسیم که به طور طبیعی امکان دست یابی برای ما نیست؛ چراکه گاه شخص به هر علتی بازی میکند و نمی خواهد حقیقت شخصیت خود را چنان که هست بروز دهد و می کوشد تا بازیگری نماید و خود را در زمینه خاکستری قرار دهد تا کشف نشود به هر حال، رفتارشناسی از زیر شاخه های نشانه شناسی است. نشانه شناسی در علوم تربیتی و روان شناسی اجتماعی به ما کمک میکند تاکنش ها و واکنش های هر فردی را تحلیل و تبیین کرده و به نتایج خوبی در شناخت شخصیت برسیم و توصیه های در این ارتباط داشته باشیم. پس نشانه شناسی در جایی که ما از شناخت شخصیت ناتوانیم و در نتیجه گیری از شخص و شخصیت مانده ایم، هم چون نقب زدن در نهان برای رسیدن به مرکز باورها و بینش ها و نگرش ها و کشف شخصیت است. (منصوری، خلیل، مقاله رفتارشناسی نامزدهای انتخاباتی، ص۶)
نشانه شناسی در قرآن

خداوند از مهم ترین روش های کشف حقیقت را نشانه شناسی دانسته است. از این روست که همه هستی را به عنوان نشانه و آیت خداوندی معرفی می کند که انسان می تواند با آن به حقیقت خداوندی برسد و نسبت به خداوند شناخت پیدا کند. نشانه شناسی را می توان از روش های «انی» دانست که از معلول به علت می رسند. البته در برخی از آیات قرآنی بر این نکته تاکید شده که اگر بتوانیم از روش «لمی» یعنی از علت به معلول برسیم در فهم حقایق دقیق تر عمل کرده ایم؛ چنان که در آیه ۴۵ سوره فرقان بیان می کند که خورشید دلیل و نشانه ای بر سایه است؛ یعنی این علت است که معلول را نشانه می دهد؛ اما از آن جایی که بهره گیری از روش «لمی» برای توده های مردم بسیار سخت است؛ چراکه روش علمی محض و عقلانی و حکیمانه است؛ در قرآن بیش تر از روش «انی» استفاده می شود.. (برداشت های تفسیری نگارنده، سوره انسان، ص ۱۲)

خداوند از آیات و نشانه های آفاقی و انفسی به عنوان راهکار و راه حل استفاده کرده است، نه این که آن را عین حقیقت بداند یا آینه تمام نمای حقیقت بشمارد؛ چرا که در هر حال، موجودات هستی هم چون سایه و ظل برای حقیقت خداوندی است، و سایه به یک معنا اصلا تصور حقیقت نور خورشید نیست، با این همه چیزی از آن حقیقت را بر می تاباند. رفتارشناسی انسان نیز هر چند که نمی تواند گویای تمام شخصیت انسان باشد، ولی هم چون نشانه ای می تواند به عنوان یک راه کار برای کشف حقیقت استفاده شود. خداوند در آیاتی از جمله ۳۰ سوره محمد(ص) می فرماید که می توان با نگاه به لحن گفتار افراد نسبت به آنان معرفت و شناختی به دست آورد. به این معنا که لحن گفتاری، حقیقت باطن و نهان شخص و شخصیت را بر می تاباند و تا به مقدار مورد نیاز می تواند انسان را برای کشف حقیقت یاری رساند. رفتار و کردار آدمی بیان گر فلسفه زندگی، بینش ها، نگرش ها، باورها و عقاید شخص است و انسان می تواند از این طریق درجه خلوص و ناخالصی شخصیت را به دست آورد. خداوند به صراحت می فرماید: کل یعمل علی شاکلته؛ هر کسی بر اساس ملکات و مزاج و ساختار نفسانی و شخصیت خود عمل میکند(۸۴/ اسراء) به این معنا که رفتارها گویای شخصیت اوست. نشانه هایی که می توان بر اساس آن شخصیت را شناسایی کرد به دو دسته نشانه هایی مثبت و منفی دسته بندی می شوند. (برداشت های تفسیری نگارنده، سوره انسان، ص ۱۲)

در این مقاله که ما خانواده قرآنی را مورد توجه قرار داده ایم اگر بخواهیم همه نشانه های مثبت را همراه با تحلیل و تبیین معنا و مفهوم آن بیان کنیم، شاید از ادای حق مطلب برنیائیم. از این رو در این مقاله تنها به مهم ترین نشانه های خانواده قرانی که در سوره انسان آمده اشاره نموده ایم. البته به نشانه های اشاره می شود که قابلیت تعمیم و الگو پردازی را داشته باشد از زمره نشانه های خانواده قرآنی داشتن ایمان و تقواست که در زندگی روزمره و سبک زندگی وی نمود دارد. احترام به مقدسات اسلامی و حمایت و دفاع از پیامبر اسلام (حجرات، آیه ۳، مائده، آیه ۲) ، ادب و تواضع (حجرات، آیه ۳) ، استحکام روابط خانوادگی (نساء، آیه ۱۲۹) ، اقامه نماز و احسان و انفاق به دیگران (بقره، آیات ۲ تا ۵) ، استوارگویی وسخن گفتن به صلاح و مطابق واقع (احزاب، آیه ۷۰) ، اطاعت از پیامبر (انفال، آیه ۱ و آیات دیگر) ، امانت داری(بقره، آیه ۲۸۳) ، امر به معروف و نهی از منکر (آل عمران، آیات ۱۰۲ و ۱۰۴) و مانند آن از جمله نشانه های ایمان و تقواست.

عدالت ورزی یکی دیگر از نشانه هاست. خانواده قرآنی با عدالت ورزی درون خانواده و اجرای آن نسبت به خویشان سخت گیر بوده و روابط احساسی و عاطفی و خانوادگی موجب نمی شود که از اجرا آن دست بردارد(نساء، آیه ۱۳۵، و آیات دیگر) خانواده قرآنی بر هواهای نفسانی خود مسلط بوده و هرگز شهوت و غضب بر آنها مسلط نمی شود، تعادل شخصیت و اعتدال در زندگی مانند تک همسری، تک خانگی، تک غذایی و اجتناب از تنوع و تعدد غذایی و مانند آن از نشانه های عدالت است و خانواده قرآنی اینچنین عمل نموده اند(نساء، آیات ۳ و ۱۳۵ و آیات دیگر از دیگر نشانه های خانواده قرانی صبر و استقامت زیاد است. در شدائد وفشارها و تحریم ها با تحمل سختی ها و استقامت در برابر گرسنگی ها و سعه و شرح صدر بالا. (طه، آیات ۲۵ تا ۲۷) ، (سوره انشراح) به گونه ای بر اهانت ها و توهین ها و تهمتها صبر پیشه نموده و در برابر فشارها کوتاه نمی آیند. (کهف، آیه ۶، شعراء، آیه ۳ و آیات دیگر) خانواده قرانی نسبت به مردم اهل مهربانی و شفقت هستند و بردارانه و مشفقانه دل نگران و دلسوز مردمان می باشند. نشانه آن این است که در برابر سخنان آنان و یا رفتارهای تندشان تندی نکرده بلکه با عفو و گذشت و حتی بالاتر از آن با احسان و نیکی در برابر بدی آنان، نشان می دهد که خیرخواه مردمان است؛ چنان که پیامبر (ص) واهلبیت این گونه بودند. در خانواده قرانی رسیدن به بلوغ رشدی و علمی بسیار حائز اهمیت است. اگر برای مسئولیت تکلیفی چون نماز و روزه بلوغ عقلی لازم است و در شرط ازدواج بلوغ نکاح بیان شده است(نساء، آیه ۶) ؛ در بروز رفتارهای بزرگ بلوغ علمی و رشدی مطرح است. در آیات قرآنی از رسیدن به بلوغ اشد سخن به میان آمده است که بسیاری از مردم در سن چهل سالگی بدان می رسند. اما بلوغ رشدی کامل در علم و دانش نیازمند دوره های تخصصی علمی و عملی است که پیامبران مسئولیت های معمولی خود را با رسیدن به بلوغ اشد به عهده گرفته اند. (یوسف، آیه ۲۲؛ قصص، آیه ۱۴) حضرت ابراهیم (ع) نیز مسئولیت امامت را زمانی به دست آورد که با آزمون های سختی مواجه شده و از آن بحران بیرون آمد، آن گاه بود که به این مسئولیت دست یافت. (بقره، آیه ۱۲۴) نشانه های این بلوغ را می بایست در نوع رفتار شخص از جمله وقار و فخامت در رفتار، گفتار سدید و استوار، مشورت با دیگران، سکوت و خاموشی متکفرانه، پاسخ گویی پس از درنگ، افزایش آستانه صبر و استقامت و مانند آن اشاره کرد که در آیات قرآنی و آموزه های روایی به آنها اشاره شده است. (برداشت های تفسیری نگارنده، سوره انسان، ص ۱۲)
مروری بر رفتارهای انسان ساز خانواده قرآنی در سوره انسان

1) وفای به نذر واطعام طعام با نهایت تواضع و خلوص وبا رویکرد آخرت گرایانه، کمال واقعی زمانی است که رفتارهای نیک در انسان نهادینه شود. (تمام کمالات با فعل مضارع که نشانه استمرار فعل است، آمده است.) «یوفون، یخافون، یطعمون و...)

2) ایثار واز خود گذشتگی، اطعام و انفاق وصبر برگرسنگی زمانی ارزش بیشتر دارد که شی ء انفاق شده، مورد نیاز و علاقه انسان باشد. «یطعمون الطعام علی حبّه»

3) فهم فرهنگی واقتصادی مراجعان برای پاسخگویی مناسب به آنها چرا که اسلام، حامی مستمندان و یتیمان و اسیران است. «و یطعمون الطعام... مسکینا و یتیما و اسیراً»

4) انگیزه خالصانه و اخلاص در عمل به عمل ارزش می دهد،. «نطعمکم لوجه اللّه لا نرید منکم جزاء و لا شکورا»کمکی ارزش دارد که خالصانه و به دور از هر منّت و انتظاری باشد. «نطعمکم لوجه اللّه»

5) توانایی تفاهم روان شناسانه وزندگی مسالمت آمیز با افراد در جامعه(مسکین، یتیم، اسیر)

خانواده قرآنی به اذای خدماتی که می کنند نه تنها با زبان درخواست تشکر ندارند، بلکه در دل هم به فکر تمجید و تشکر نیستند. «لا نرید... شکوراً»

6) مهارت عضویت مسئولانه ومشارکت جویی عالمانه در حل مشکلات اقتصادی ومعیشتی مردم

7) اعمال آگاهانه واحقاق مسئولانه حقوق فردی واجتماعی مردم با حفظ کرامت عالی انسانی همراه با داشتن انگیزه الهی، و شوق به ثواب یا خوف از عقاب (لوجه اللّه... انّا نخاف من ربنا یوماً عبوساً)

8) ابرازمهارت اخلاق مداری متعهدانه وارائه فضائل اخلاقی اخلاص، اطعام، ایثار، احسان، انفاق وصبر بر سختیها در برابر آحاد جامعه

9) توانایی برقراری ارتباط وتبادل اطلاعات مفید وانسانساز درون خانوادگی وبرون خانوادگی

10) پرهیز از رفتار متکبرانه ومنت گذرانه وتبعیض گرایا نه ومردم گریزی وویژه خواری

11) ارائه مدیریت مبتنی بر ایثار ، صلح مداری، هوشیاری در روابط ومناسبات اجتماعی

12) مهارت شاد کردن دلهای غمناک و مسرور نمودن امروزآنها که مسرور شدن فردا را به دنبال دارد. «نخاف من ربّنا... فوقاهم اللّه... و لقّاهم نضرة و سرورا»
خانواده قرآنی

قرآن کریم خانواده قرآنی را با نشانه هایی تعریف میکند که از زمره آن نشانه ها وجود آرامش، صفا، دوستی و رحمت واحساس رشد وتعالی در میان اعضای آن خانواده است. رفتارهای انسانساز خانواده قرآنی امکان دستیابی به راهکارهای تقویت هنجارها و الگو بخشی آنها وتحت تاثیر قراردادن آحا د جامعه و فرهنگ سازی این رفتارها ر ا فراهم میآورد. اعضاء خانواده قرآنی با احساس مسئولیت و انجام درست و به موقع مسئولیتها باعث می شوند تا این جامعه کوچک و مقدس به سوی فلاح و رستگاری رهنمون شود. مدیران خانواده قرآنی همواره شرایطی را مهیا می سازند تا اعضای آن خانواده احساس رشد و پیشرفت داشته باشند. اعضای خانواده قرآنی با عمل به وظایف الهی و اخلاقی خود، خانه را به محلی امن و سرشار از آسایش و آرمش تبدیل می نمایند. مدیران خانواده قرآنی ، مومنانی مسئولیت پذیر، امانتدار ودارنده خلق حسن وفضائل اخلاقی هستند که فرزندان خود را بعنوان سرمایه های ماندگار با تعلیم وتربیت قرآنی حراست نموده ورشد وتعالی می بخشند.

در نظام خانواده قرآنی نه زن بودن ملاک کرامت و برتری است و نه مرد بودن دلیلی برای ارزشمندی بیشتر محسوب می شود. از نظر قرآن، ملاک برتری و کرامت انسانی فقط تقواست. از میان زن و مرد هر کدام که با تقواتر باشند نزد خدا محبوبتر هستند و از درجه کرامت بیشتری برخوردارند. از دیدگاه قرآن کریم ارزش اعمال اعضاء خانواده به جنسیت وجایگاه آنان مربوط نمی شود. اگر کسی عمل خوبی انجام دهد، نتیجه عمل خود را می بیند و زن یا مرد بودن تفاوتی نمی کند. در پیشگاه الهی همه یکسانند و به یک میزان از کرامت انسانی بهره مند و کرامت بیشتر زمانی به دست می آید که فرد در راه تقوا گام بیشتری بردارد و تلاش بیشتری کند. البته هر خانواده یک مسئول می خواهد ووقتی قرآن کریم برای خانواده مسئول تعیین می کند نشانه ارزش بخشیدن به کانون خانواده بوده و گویای این نکته، که خانواده در نگاه این کتاب آسمانی حائز اهمیت است. لذا برای واگذاری مسئولیت باید فرد اصلح انتخاب شوند. در این میان باید توجه داشت بحث بر سر اصلح بودن در میان زن و مرد است نه پرهیزگارتر بودن. به دیگر سخن باید دید کدام یک برای پذیرش مسئولیت خانواده صلاحیت بیشتری دارد و کدام از توانمندی بیشتری برای این امر برخوردار است. البته نباید فراموش کرد که تنها مرجع تعیین صلاحیت پروردگار حکیم است. مسئولیت خانواده امری مقدس است که اگر فرد مفهوم آن را به خوبی دریابد و از آن پاسداری کند، اجر و پاداش بی حساب را از آن خود ساخته است. مسئول خانواده مانند هر مدیر و مسئول دیگری صفات و ویژگیهایی دارد که این صفات عبارتند از: وفای به عهد، تقوا و خداترسی، برخورد کریمانه وخلق حسن، مدبر وبرنامه ریز ومحرک ومشوق رشد وتعالی، قرآن کریم مصادیق چنین خانوادهایی را در آیات قرآن کریم معرفی نموده است از جمله آیات سوره انسان که به توصیف عمل بسیار خالصانه و ایثارگرانه انفاق، ایثار وسخاوت خانواده قرآنی یعنی امیرالمؤمنین علی(ع) و فاطمه زهراء و فرزندانش (علیهم السلام) وفضه خادمه بعنوان یک الگوی ماندگار پرداخته است. قرآن کریم رفتارهای خانواده قرآنی همچون وفای به نذر واطعام طعام با نهایت تواضع وخلوص وبا رویکرد آخرت نگرانه و از خود گذشتگی، اطعام و انفاق وصبر برگرسنگی، حمایت از مستمندان و یتیمان و اسیران و اخلاص در عمل که به دور از هر منّت و تمجید و تشکر بودنند و تفاهم روان شناسانه وزندگی مسالمت آمیز با افراد در جامعه را ستوده است.
سوره انسان

سوره انسان یا هل اتی یا دهر هفتاد و ششمین سوره بر اساس ترتیب و جمع آوری مصحف، و نود و ششمین به ترتیب نزول و از سوره های مدنی قرآن کریم است. بنابر نظر مفسران شیعه و برخی از اهل سنت، آیه پنجم این سوره که به آیه اطعام معروف است، در توصیف خانواده قرآنی یعنی (حضرت علی(ع) و فاطمه زهرا(س) و حسنین(ع) و خادم آنان فضه) نازل شده است. ابرازمهارت اخلاق مداری متعهدانه وارائه فضائل اخلاقی ایثار، احسان، انفاق در برابر آحاد جامعه در آیات 7 تا12 به چشم میخورد. ایشان سه روز پی در پی به نذرشان بر روزه گرفتن این روزها وفا کردند و با اینکه خود گرسنه بودند، افطاری شان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند. این سوره به نام های انسان، هل اتی و دهر مشهور است. همچنین به این سوره ابرار نیز می گویند. زیرا کلمه «ابرار» در آیه پنجم آمده است و آیات ۶ تا ۲۲ نشانه های آنان را بیان می کند و بیش از نصف این سوره به مسائل و شرح حال آنان اختصاص دارد. تعداد آیات این سوره (بدون اختلاف میان مفسران) ۳۱ آیه و ۲۴۳ کلمه و ۱۰۸۹ حرف است. به ترتیب مصحف، هفتاد و ششمین و به ترتیب نزول، نود و ششمین سوره قرآن و مدنی است. از نظر حجم از سوره های مفصلات (سوره هایی با آیات کوتاه) و از سوره های نسبتا کوچک است که بخش میانی حزب چهارم از جزء ۲۹ را تشکیل در روایتی از پیامبر اسلام(ص) پاداش قرائت سوره انسان بهشت و حوریان بهشتی ذکر شده است (طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰, ص۲۰۶.) در نقلی از امام صادق (ع) نیز پاداش قرائت این سوره همنشینی با پیامبر در سرای باقی عنوان شده است شیخ صدوق، (ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص۱۲۱.) هشتمین آیه این سوره به آیه اطعام معروف است. (مکارم شیرازی، برگزیده تفسیر نمونه، ج ۵ ص۳۵۰.) برخی از مفسران اهل سنت نزول این آیه و پنج آیه بعد را نیز در شأن اهل بیت(ع) می دانند. طبق تفاسیر، امام علی (ع) ، حضرت فاطمه (س) ، حسنین (ع) و فضه خادم ایشان سه روز روزه گرفتند و افطاری خویش را به جهت درخواست مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند و خود گرسنه ماندند. (زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۶۷۰؛) علامه امینی در کتاب الغدیر از سی و چهار تن از علمای اهل سنت نام برده است که به نقل متواتر تایید می کنند این آیات در شأن اهل بیت (َع) و از فضایل مهم امام علی (ع) و فاطمه(س) و حسنین (ع) می باشد. بنابر نظر علمای شیعه، هجده آیه از این سوره و یا مجموع سوره انسان در شأن اهل بیت (ع) نازل شده است. (ترجمه قرآن کریم، بهاءالدین خرمشاهی، ذیل سوره انسان، ص۵۷۹.)
مفهوم ومحتوای سوره انسان

سوره انسان، سوره توصیف رفتارهای انسانهای کامل است، سوره انسان هفتاد و ششمین سوره قرآن کریم و در جزء 29 قرار دارد این سوره رفتارهایی همچون اطعام ، انفاق، ایثار وسخاوت خانواده قرآنی یعنی امیرالمؤمنین علی(ع) و فاطمه زهراء و فرزندانش (علیهم السلام) را روایت میکند

شروع این سوره با آفرینش انسان و ابتلا و آزمایش عمومی و آزادی وی در گزینش راه است. سپس در ضمن ۱۸ آیه به ویژگی های خانواده قرآنی و نعمت هایی که بدانها در قیامت ارزانی خواهد شد می پردازد.. به گفته علامه طباطبایی غرض این سوره بیان نعمت های گوناگونی است که به خانواده قرآنی داده می شود. (طباطبایی، ترجمه المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص ۱۲۰) در ادامه، اوصاف خانواده قرآنی را این گونه بیان می کند: ۱. به نذر خویش وفا می کنند. ۲. از روزی که عذاب و گزند آن دامن گستر است می هراسند. ۳. با این که به غذای خود نیازمندند آن را به بینوا و یتیم و اسیر می بخشند. ۴. این کار را تنها برای خشنودی خدا می کنند و توقع پاداش و سپاس از کسی ندارند. ۵. از روز عبوس و سهمگین هراسناک اند و خداوند در برابر این همه استقامت و ایثار به خانواده قرآنی بشارت بهشت و لباس ها و فرش هایی از پرنیان می دهد. در ادامه این سوره پیامبر را به شکیبایی دعوت کرده آنگاه ۵ دستور مهم به پیامبر می دهد: ۱. در تبلیغ و اجرای حکم پروردگار شکیبا باشد. ۲. از هوا و هوس های گناهکاران و کافران پیروی نکند. ۳. برای فراهم آوردن نیروی لازم برای تحمل مشکلات بزرگ پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان یاد کند. ۴. بخشی از شب را در پیشگاه خدا به سجده افتد. ۵. شب های دراز، خدا را به پاکی ستاید. در ادامه این نکته را یادآور می شود که کافران زندگی زودگذر دنیا را دوست دارند، در حالی که روزی گرانبار را که پیش رو دارند به غفلت به پشت سرمی افکنند. این سوره با تقسیم انسان ها به دو گروه مشمول رحمت خدا و مشمول خشم و عذاب الهی پایان می پذیرد. (دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، ص۱۲۶۰)

تمامی علماء و مفسرین شیعه، و نیز اکثر علماء و مفسرین اهل سنت بر این باورند که سورۀانسان در مدح و شأن اهل بیت(ع) نازل شده است؛ اما برخی می گویند که کل سوره را جبرئیل در شأن اهل بیت(ع) به پیامبرش هدیه کرد، و برخی می گویند که تنها آیات 7 تا 11، یعنی «یوفُونَ بالنَّذر وَیَخَافُونَ یَوْمًا کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا؛ ویُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا؛ إِنَّمَا نُطْعِمُکمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکمْ جَزَاء وَلَا شُکورًا؛ إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا...»، در شأن اهل بیت(ع) است.

مفسران و محدثان شیعه وسنی معتقدند، سوره انسان در شأن و منزلت اصحاب کساء یا همان خانواده قرآنی نازل شده است. اهلبیت(ع) رسول الله (ص) عملی را انجام داده و این عمل به قدری با کیفیت و با خلوص عجین شده بود که خداوند یک سوره کامل را در واکنش به این عمل نازل فرمود. این سوره آینه دار سیرت اهل بیت نبوت و رسالت رسول الله (ص) به ویژه حضرت فاطمه (س) است. اهل بیتی که جز خدا نمی اندیشند و جز رضایت خدا چیزی نمی خواهند و وجودشان ظرف مشیت خداوند است، در آخرت هم در کمال اطمینان با نعمتهای فراوان بهشتی در ملک عظیمی به سر می برند. این سوره را اگر سوره اهل البیت(ع) بنامند به جاست. وحدت سیاق در این سوره دیده می شود و همین بسیاری از توجیهات نادرست را خنثی می کند. طبق روایات فراوان فریقین، سبب نزول این سوره اصحاب کساء بوده اند..
سوره انسان وسبب نزول آن

سوره انسان به رفتار شناسی خانواده قرآنی پرداخته وعمل بسیار خالصانه و ایثارگرانه انفاق، ایثار وسخاوت خانواده قرآنی یعنی امیرالمؤمنین علی(ع) و فاطمه زهراء و فرزندانش (علیهم السلام) را عرضه نموده که به اعتراف اکثر روایات فریقین مصداق اتم واکمل شخصیت های ایثارگر این سوره، اهلبیت رسول الله (ص) می باشند و از این باب آنان سبب نزول سوره بوده اند. امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) در کودکی بیمار شدند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همراه دو نفر از اصحاب از آنها عیادت کرد. یکی از اصحاب به علی علیه السلام عرض کرد: «چه خوب بود برای شفای دو فرزندت نذری برای خدا می کردی». حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «نذر می کنم اگر خوب شدند سه روز را روزه بگیرم». فاطمه(س) نیز چنین گفت. امام حسن و حسین (علیهما السلام) هم گفتند: (ما نیز سه روز روزه می گیریم.) فضه، کنیز آنان، نیز همین نذر را کرد. چندی نگذشت که حسن و حسین (علیهما السلام) شفا یافتند. همه به نذر خود وفا کردند و روزه گرفتند، اما برای افطار چیزی در خانه نبود. علی(ع) یک شب کامل کارگری کرد و درختان نخل را آب داد و به عنوان اجرت، مقداری آرد جو دریافت کرد.. علی علیه السلام نماز مغرب را با پیامبر خدا گزارد و به منزل آمد. سفره را گستردند و هر پنج نفر سر سفره نشستند. هنگامی که امیرالمومنین اولین تکه را برداشت، مسکینی در خانه را زد و گفت: «السلام علیکم یا اهل بیت محمد! من مسلمان مسکینی هستم. از آنچه می خورید به من بخورانید. خداوند از نعمت های بهشت به شما بدهد!» همه اهل خانه هر پنج قرص نان را به مسکین دادند، شب را گرسنه خوابیدند و چیزی جز آب نخوردند.

فردای آن روز را نیز روزه گرفتند. فاطمه سلام الله علیها یک سوم دیگر از آرد کرد و پنج قرص نان پخت. بعد از نماز مغرب، همین که سر سفره نشستند، یتیمی به در خانه آمد و گفت: «السلام علیکم اهل بیت محمد! من یتیمی مسلمان هستم. از آنچه می خورید به من نیز بدهید. خداوند شما را از نعمت های بهشتی اطعام کند.» همه اهل خانه، آن شب را نیز گرسنه سپری کردند و چیزی جز آب نخوردند. فردا نیز همین اتفاق تکرار شد و این بار اسیری از مشرکین به در خانه آمد و گفت: «السلام علیکم یا اهل بیت محمد! ما را اسیر می کنید و به بند می کشید، اما به ما غذا نمی دهید؟» آن شب نیز همه نان های خود را به اسیر دادند و با آب افطار کردند و گرسنه خوابیدند. فردای آن روز رسول خدا(ص) حسن و حسین را دید که از فرط گرسنگی مانند جوجه به خود می لرزیدند. پیامبر با دیدن آنان فرمود: «ای اباالحسن! حالت شما مرا سخت ناراحت می کند. نزد دخترم فاطمه برویم.» نزد فاطمه(س) رفتند و دیدند او در محراب خود، از گرسنگی دچار ضعف شدیدی شده و چشمانش گود افتاده است. پیامبر(ص) او را به سینه چسباند و گفت: «به خدا پناه می برم. شما سه روز است که گرسنه اید!»جبرئیل نازل شد و گفت: «ای محمد! آنچه را خداوند برای تو در باره اهل بیت مهیا ساخته است، بگیر.»پیامبر (ص) فرمود: «چیست؟»«جبرئیل» آیات آغازین سورۀ«هل اتی» را قرائت کرد تا رسید به آیه «انّ هذا کان لکم جزاء و کان سعیکم مشکورا.»(انسان /22) شناخت اسباب نزول نقش اساسی در فهم و پی بردن به معانی آیات دارد. آیت الله شهید محمدباقر حکیم(ره) اسباب نزول را چنین تعریف می کند: پدیده ها و مسائلی که در عصر وحی روی داده و نزول وحی را درباره خود اقتضا کرده اند. (علوم القرآن، ص38) وشان نزول سوره انسان یا هل اتی که در باره اطعام وانفاق خانواده قرآنی رسول الله (ص) است از این زمره می باشد.
نظرات مفسران اهل سنت

«علامه امینی» روایت شأن نزول سوره انسان را از 34 تن از علمای اهل سنت نقل کرده است. همچنین «علامه شوشتری» همین روایت را از 75 کتاب روایی معتبر اهل سنت نقل کرده است. تمام این افراد قبول دارند که این سوره در شأن اهل بیت (ع) نازل شده است. گرچه متأسفانه عده ای اندک از متعصبان، به انحاء مختلف تلاش داشته و دارند که فضائل و مناقب اهل بیت(ع) را انکار نمایند و اقوال شاذ و نادر را بر اقوال مشهور ترجیح دهند، برخی از دانشمندان اهل سنت اسباب نزول هفت گانه دیگری را هم مطرح نموده اند که نه تنها با محتوای سوره بیگانه است، بلکه از حیث متن و سند بسیار ضعیف و از اعتبار ساقط است. اما علما و مفسران درجه یک اهل سنت، بر اینکه تمام، یا بخشی از این سوره در مدح و مقبت اهل بیت پیامبر(ص) است متفق القول بوده وبر آن صحه گذاشته اند؛ از جمله:

«شافعی» امام مذهب شافعیه درباره شان نزول سوره انسان چنین سروده است: الی مَ الی مَ و حتی متی *** اعاتب فی حب هذا الفتی.. فهل زوجت فاطمه غیره *** و فی غیره هل أتی هل أتی... یعنی: «تا کی و تا چه وقت و تا چه زمانی در راه دوستی این جوانمرد (علی) باید ملامت بشوم. آیا جز او کسی به همسری فاطمه (س) برگزیده شد؟ آیا سوره هل اتی درباره دیگری نازل شد؟»

1- «فخر رازی»، عالم بزرگ سنی قرن ششم هجری در تفسیر کبیر می نویسد: «واحدی در کتاب البسیط نوشته است که این آیه در حق علی نازل شده است. زمخشری، صاحب تفسیر کشاف این روایت را از ابن عباس نقل کرده و گفته است که این سوره را جبرئیل برای پیامبر نازل کرد و گفت: "یا محمد! این سوره را که درباره اهل بیت توست بگیر"». (الامام الفخر الرازی؛ التفسیر الکبیر؛ دار احیاء التراث العربی، بیروت: بی تا؛ ج15، ص 243 و 244)

2- «ابوالفرج جوزی»، عالم سنی قرن ششم هجری در تفسیرش زاد المسیر نوشته است: «درباره این آیات دو قول است: قول اول این است که این آیه در حق علی بن ابی طالب نازل شده است که یک شب کامل اجیر شد و درختان نخل را آب داد و در مقابل مقداری آرد جو گرفت. وی یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت؛ اما مسکینی آمد و غذا را به او دادند. سپس یک سوم دیگر را نان پخت اما یتیمی آمد و نان را به او دادند. سپس یک سوم باقیمانده را نان پخت امااسیری از مشرکین آمد و دیگربار نان را به او دادند. در اینجا این آیات نازل شد». (الامام ابوالفرج جلال الدین الجوزی القرشی البغدادی؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ المکتب الاسلامی، بیروت: 1987م. ؛ ج8، ص 432)

3- «جلال الدین سیوطی»، دانشمند بزرگ سنی در قرن نهم هجری، در تفسیرش الدر المنثور آورده است: «این آیه در حق علی بن ابی طالب و فاطمه بنت رسول الله (ص) نازل شده است». (جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور؛ دارالکتب العلمیه، بیروت: 2000 م. ؛ ج6، ص 485)

4- «شوکانی»، مفسر بزرگ سنی قرن دوازدهم هجری در تفسیرش فتح القدیر نوشته است: «این آیه در حق علی بن ابی طالب و فاطمه بنت رسول الله (ص) نازل شده است». (الشوکانی؛ فتح القدیر؛ عالم الکتب، بی جا: بی تا؛ ج5، ص 346)

5- «امام احمد بن عجیبه»، مفسر سنی قرن سیزدهم هجری در تفسیرش البحر المدید پس از نقل داستان انفاق، نوشته است: «زمخشری و جمهور مفسرین، این داستان را برای شأن نزول این آیه ذکر کرده اند؛ و تنها ترمذی در کتاب نوادر، آن را انکار کرده است» و سپس خود امام ابن عجیبیه، پاسخ ترمذی را داده است. (الامام ابن عجیبة؛ البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید؛ دارالکتب العلمیة؛ بیروت: 2002 م. ؛ ج8، ص 197-198)

بسیاری از مفسران و محدثان اهل سنت سبب نزول این سوره را همان اطعام اصحاب کساء می دانند و این سوره را در شأن علی (ع) ، فاطمه(س) ، حسن و حسین (ع) و فضه، خادمه حضرت زهرا(س) می دانند. برخی از آنان عبارت اند از: مقاتل بن سلیمان (م 150 ق) در تفسیر مقاتل، ج4، ص525-) و ابوجعفر اسکافی (م240ق در اسباب النزول، ص37-) و ابن مردویه (م416 ق در الدر المنثور، ج8، ص371) وثعلبی (م427ق در الکشف والبیان، ج10، ص98، 100) وماوردی (م450ق در النکت والعیون، ج6، ص 168) و واحدی (م468ق در اسباب النزول، ص378) و حسکانی (م471ق در شواهد التنزیل، ج2، ص300) و قشیری (م465ق در تفسیر القشیری، ج3، ص378) و زمخشری (م538ق در الکشاف، ج4، ص300) و فخر رازی (م604ق در تفسیر ش، ج30، ص244) و ابن اثیر (م630ق در اسد الغابه، ج5، ص244) و سلیمی (م660ق در تفسیر القرآن، ص629) و سبط ابن جوزی (م654ق در تذکرة الخواص، ص283) وقرطبی (م671ق در الجامع لاحکام القرآن، ج19، ص130) و احمد طبری (م694ق در ریاض النضرة، ج3، ص180) ونسفی (م710ق در تفسیرش، ج2، ص758) وخازن (م725 ق) تفسیرش، ج4، ص378) ونظام الدین نیشابوری (م728ق) در غرائب القرآن، ج6، ص412) وکلبی (م741ق در کتاب التسهیل، ج4، ص412) وابن حیان اندلسی (م745ق در البحر المحیط، ج8، ص395) و بیضاوی (م791ق در تفسیر ش، ج2، ص 553) وحداد یمنی (م قرن هشتم در تفسیر ش، ج7، ص131) ومهایمی (م835ق در تبصیر الرحمن وتیسیر المنان، ج2، ص379) وابن عادل حنبلی (م880 ق در اللباب فی علوم الکتاب، ج20، ص3) و بقاعی (م1270ق در نظم الدرر، ج8، ص268) وسیوطی (م911ق در الدر المنثور، ج8، ص371) و محمد الحنفی (م1195ق در حاشیة القونوی، ج19، ص 483) و آلوسی (م1270ق در روح المعانی، ج29، ص157) و الصاوی (م1241ق در حاشیة الصاوی، ج6، ص2285) و ابن عجیبه (م1224ق در البحر المدید، ج8، ص197 قنوجی (م1307ق در فتح البیان، ج7، ص298) و بروسوی (م1337 ق در روح البیان، ج10، ص317) وجوهری طنطاوی (م1358ق در الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، ج24، ص325) و محمدعلی خالدی در صفوة العرفان، ج6، ص 814) البته باید به این نکته توجه داشت که بسیاری از مفسران سابق الذکر اهل سنت، کل سوره دهر را در شأن اهلبیت(ع) به ویژه اصحاب کساء می دانند. برخی نیز از «ان الابرار» تا «وکان سعیکم مشکوراً» را در شأن آنان و برخی آیه اطعام را درباره آنان می دانند. تمام مفسرین شیعه و اکثر مفسرین اهل سنت عقدیده دارند که این سوره در مدینه نازل شده است و ازجمله سور مدنی است. کلمه "اسیر " مؤید خوبی برای قول مشهور است؛ زیرا این کلمه در مکه کاربرد نداشت و بعد ازجنگ بدر و احد بود که مسلمانان موفق به گرفتن اسیر شدند و این واژه کاربرد پیدا نمود. عده ای از دانشمندان اهل سنت از جمله ابن تیمیه این سوره را مکی دانسته اند، در حالی که بسیاری از مفسران، محدثان و دانشمندان اهل سنت، سوره دهر را مدنی دانسته اند و برخی از آنان مدنی بودن سوره را اجماعی دانسته و برخی صحیح تر دانسته اند. اما شیعه بر مدنی بودن این سوره اجماع نموده اند. با توجه به آراء علمای شیعه و اکثر علمای اهل سنت و... این سوره یا حداقل آیات اول آن در شأن اهل بیت (ع) نازل شده است. اما این که عده ای تلاش دارند بدون سند و مدرک، اقوال شاذ و نادر را را بر اقوال مشهور ترجیح دهند؛ نشان گر اوج مظلومیت اهل بیت (ع) است؛ بسیاری از مفسران و محدثان اهل سنت سوره دهر را مدنی دانسته اند. 13 برخی از دانشمندان اهل سنت نیز بر مدنی بودن سوره دهر ادعای اجماع نموده اند. 14 برخی دیگر مدنی بودن سوره را صحیح تر می دانند. 15 براساس ترتیب موجود قرآن سوره دهر مدنی است. البته برخی هم آن را مکی دانسته اند. این سوره را بیش از سی نفر از دانشمندان اهل سنت مدنی دانسته اند.
بررسی سند روایت رفتارهای انسان ساز خانواده قرآنی

این روایت در کتب اهل سنت از بزرگانی همچون امام علی(ع) ، امام جعفر صادق(ع) ، ابن عباس، زیدبن ارقم (در شواهد التنزیل با نوزده طریق مختلف) ، مجاهد، ابی صالح، ضحاک، عطاء، سعیدبن جبیر، ابن مهران، حسن، اصبغ بن نباته و جابر جعفی آمده است. این حدیث در شواهد التنزیل با نوزده طریق مختلف نقل شده است. اکنون ما به طور نمونه از آن نوزده طریق فقط یکی را بررسی می کنیم. این حدیث را عبدالله بن مبارک، از یعقوب بن قعقاع، از مجاهد، از ابن عباس روایت کرده است. در نقل دیگر، عطا از ابن عباس نقل می کند: علی بن ابی طالب(ع) شب تا صبح برای یک باغدار کار کرد و صبح اجرتش را گرفت و جو خریداری کرد و سپس در همان یک روز با اطعام مسکین و یتیم و اسیر، خوراکی مورد نیاز شدید خود را به آنان بخشید. (شواهد التنزیل، ج2، ص310ا) امام صادق(ع) در تفسیر آیه «عیناً یشرب بها عبادالله یفجرونها تفجیراً» می فرماید: «این چشمه در خانه رسول خدا(ص) است که از آنجا به سوی خانه های انبیا و مؤمنین جاری می شود. «یوفون بالنذر» یعنی علی، فاطمه، حسن، حسین(ع) و کنیزشان، به نذر خود وفا کردند.» امام باقر(ع) در مورد «ویخافون یوماً کان شره مستطیراً» فرمود: یعنی روزی که صورتها عبوس می شود. «ویطعمون الطعام علی حبه» یعنی با اینکه اشتهای آن طعام را داشتند ولی آن را ایثار کردند. مراد از «مسکیناً» مسکینان مسلمان، «ویتیماً» ایتام مسلمین، «واسیراً» اسرای مشرکین است. و وقتی داشتند اطعام می کردند می گفتند: «انما نطعمکم لوجه الله لانرید منکم جزاء ولاشکوراً». امام باقر(ع) فرمود: «به خدا سوگند این سخن را به زبان نگفتند ، بلکه این زبانِ دل و ضمیر ایشان بود، و خدا از باطن آنان خبر داده که در باطن چشمداشت تلافی ندارند و حتی انتظار تشکر و ثنا هم ندارند ، تنها هدفشان «وجه الله» و رضای او و به دست آوردن ثواب اوست(ابوجعفر محمد صدوق، الامالی، ص329) در منابع شیعه روایات زیادی در مورد این سوره به ویژه آیه اطعام نقل شده است. در منابع شیعه روایات فراوانی در مورد سبب نزول این سوره در مقابل عمل خالصانه اهلبیت(ع) آمده است، به علاوه برخی روایات دلالت بر احتجاج امام علی (ع) بر خلفا دارد. امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) ، خلیفه اول را مورد خطاب قرار می دهد و می فرماید: تو را به خدا سوگند می دهم؛ آیا صاحب آیه «یوفون بالنذر ویخافون یوماً کان شره مستطیراً» منم یا تویی؟ گفت: بلکه تویی(عبدعلی حویزی، نور الثقلین، ج5، ص477؛ محسن فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج5، ص261؛ فرات کوفی، تفسیر فرات، ص528؛ ابوجعفر محمد صدوق، عیون اخبار الرضا، ج1، ص205؛ میرزا نوری، مستدرک الوسائل، ج15، ص153-)

این حدیث برخلاف دیگر شأن نزولها که تنها به یک طریق و گاه مرسل نقل شده، با طرق بسیاری زیادی نقل شده و حاکم حسکانی در شواهد التنزیل نوزده طریق را ذکر کرده است. این حدیث همواره بین علمای مختلف به حد شهرت رسیده و مشهور بوده است. دانشمندانی همچون محیی الدین ابن عربی و سیدمحمود آلوسی به آن زبان اعتراف گشوده اند و بسیاری از دانشمندان اهل سنت صدها سال قبل از تولد ابن تیمیه این حدیث را با طرق متعدد در کتابهای تفسیری، حدیثی، رجالی و تاریخی خود آورده اند و به آن استناد جسته اند. بسیاری از آنان کل سوره دهر را در شأن اصحاب کساء (علیهم السلام) دانسته و برخی از آیه«ان الابرار» تا «سعیکم مشکورا» را درباره پنج تن پاک دانسته و برخی دیگر آیه«ویطعمون الطعام» را درباره امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین(ع) برشمرده اند. این حدیث همواره مورد توجه مفسران و محدثان اهل سنت بوده و آنان بر این روایت تصریح نموده اند.
نتیجه گیری:

1) این سوره روزنه ای است برای فهم و شناخت خانواده قرآنی(ع) از حیث عقیده و رفتار

2) و فرهنگ سازی وفای به نذر واطعام طعام با نهایت تواضع وخلوص وبا رویکرد آخرت گرایانه

3) ونهادینه نمودن رفتارهای نیک در انسانها وجوامع انسانی در طول زمان

4) وترسیم زیباترین جلوه های ایثار واز خود گذشتگی، اطعام و انفاق وصبر برگرسنگی

5) وانعکاس قدرت درک فرهنگی واقتصادی مراجعان به خانواده قرآنی (حامیان واقعی مستمندان و یتیمان و اسیران)

6) وارزشمندی انگیزه های خالص و به دور از هر منّت و انتظارمادی

7) وحکایت توانایی تفاهم روان شناسانه وزندگی مسالمت آمیز خانواده قرآنی با افراد در جامعه(مسکین، یتیم، اسیر)

8) وبیان مهارت عضویت مسئولانه ومشارکت جویی عالمانه خانواده قرآنی در حل مشکلات اقتصادی ومعیشتی مردم

9) وتبیین اعمال آگاهانه واحقاق مسئولانه حقوق فردی واجتماعی مردم با حفظ کرامت عالی انسانی همراه با داشتن انگیزه الهی

10) و آشناسازی مخاطبان با مهارت های رفتاری:

الف) اخلاق مداری متعهدانه براساس تربیت اعتقادی وباورهای اصیل دینی

ب) تقید به فضائل اخلاقی (اخلاص، اطعام، ایثار، احسان، انفاق وصبر بر سختیها) در برابر آحاد جامعه

ج) و توانایی برقراری ارتباط وتبادل اطلاعات مفید وانسانساز درون خانوادگی وبرون خانوادگی

د) ومقابله بارفتار متکبرانه ومنت گذرانه وتبعیض گرایا نه ومردم گریزی وویژه خواری متکاثران

ه) و مدیریت مبتنی بر ایثار، صلح مداری، هوشیاری در روابط ومناسبات اجتماعی

و) وشاد کردن دلهای غمناک و مسرور نمودن امروزآنها که مسرور شدن فردا را به دنبال دارد

منابع:

1) ابن عجیبة؛ احمد ، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید؛ دارالکتب العلمیة؛ بیروت: 2002 م

2) امینی، عبد الحسین، الغدیر، مکتبة امیر المؤمنین العامه، (فرع تهران) ، چاپ چهارم، 1396 ق،

3) بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ، چ۱، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.

4) بلاغی، محمد جواد، تحقیق و ترجمه و مقدمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن طبرسی انتشارات ناصر خسرو، تهران، چ۳، ۱۳۷۲ش

5) جوزی القرشی البغدادی، ابوالفرج جلال الدین؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ المکتب الاسلامی، بیروت: 1987م.

6) خرمشاهی، بهاءالدین، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: ، تهران: جامی، نیلوفر، ۱۳۷۶ش.

7) خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، به کوشش، تهران: دوستان -ناهید، ۱۳۷۷ش

8) خامه گر، محمد، ساختار سوره های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، ۱۳۹۲ش.

9) رازی، امام فخر؛ التفسیر الکبیر؛ دار احیاء التراث العربی، بیروت: بی تا؛

10) زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، قم: نشر البلاغه، ۱۴۱۵ق.

11) سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور؛ دارالکتب العلمیه، بیروت: 2000

12) شوکانی؛ فتح القدیر؛ عالم الکتب، بی جا: بی تا؛

13) شرف الدین، جعفر، الموسوعة القرآنیة، دار التقریب بین المذاهب، بیروت، چاپ اول، 1420 ق،

14) صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دار الشریف الرضی، چ۲، ۱۴۰۶ق.

15) صدوق، محمد بن علی، خصال، انتشارات جامعه مدرّسین، قم، 1403 ق

16) طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین ، ۱۳۷۴ش.

17) طبرسی، مجمع البیان، ، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1420 ق،

18) طبرسی، احتجاج، ، نشر مرتضی، مشهد، 1403 ق،

19) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا،

20) عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ، انتشارات اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415 ق

21) فولادوند، محمدمهدی، ؛ ترجمه قرآن کریم، تهران: دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.

22) فیض کاشانی، تفسیر صافی، ، انتشارات صدر، چاپ دوم، 1415 ق

23) فیروزآبادی، سید مرتضی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ، انتشارات اسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1392 ق

24) قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ اول، 1364 ش

25) کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین، ، کتابفروشی علمی، 1336 ش

26) مفید، مسار الشیعه، مکتبة بصیرتی، قم، 1396 ق

27) مجلسی، بحار الانوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ق

28) میبدی، کشف الاسرار، ، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ پنجم، 1371 ش

29) مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ، 1386 ش،

30) مرعشی شوشتری، حسین، شرح احقاق الحق ، منشورات کتابخانه مرعشی نجفی، قم، بی تا

31) نیشابوری، عبد الحسین، تقویم شیعه، انتشارات دلیل ما، قم، چاپ نهم، 1388 ش.

.....................

پایگاه اطلاع رسانی حوزه