شرح آیات 238 و 239 سوره مبارکه بقره

238- حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ

239- فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا ۖ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَمَا عَلَّمَكُم مَّا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ

238- در انجام (به موقع و کامل) همه نمازها و (به خصوص) نماز وسطى [= نماز ظهر ]کوشا باشید و از روى خضوع و اطاعت، براى خدا به پاخیزید

239- و اگر (به خاطر جنگ، یا خطر دیگرى) بترسید، (نماز را) در حال پیاده یا سواره انجام دهید; امّا هنگامى که امنیّت خود را باز یافتید، خدا را یاد کنید [= نماز را به صورت معمول بخوانید ]همان گونه که خداوند، چیزهایى را که نمى دانستید، به شما تعلیم داد.

جمعى از منافقان، گرمى هوا را بهانه براى ایجاد تفرقه در صفوف مسلمین قرار داده بودند و در نماز جماعت شرکت نمى کردند و به دنبال آنها بعضى از مؤمنین نیز از شرکت در جماعت خوددارى کرده بودند، و جماعت مسلمین کاهش یافت، پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) از این جهت ناراحت بود، حتى آنها را تهدید به مجازات شدید کرد.

لذا در حدیثى از «زید بن ثابت» نقل شده: پیامبر(صلى الله علیه وآله) در گرماى فوق العاده نیمروز تابستان نماز (ظهر) را با جماعت مى گزارد و این نماز براى اصحاب و یاران سخت ترین نماز بود، به طورى که گاه پشت سر پیامبر(صلى الله علیه وآله)یک صف یا دو صف بیشتر نبود، در اینجا فرمود: من تصمیم گرفته ام خانه کسانى را که در نماز ما شرکت نمى کنند بسوزانم، آیه فوق نازل شد و اهمیت نماز ظهر را (با جماعت) تأکید کرد.(1)

این تشدید نشان مى دهد: مسأله عدم شرکت، تنها به خاطر گرمى هوا نبود، بلکه گروهى مى خواستند با این بهانه به تضعیف اسلام و پیامبر(صلى الله علیه وآله) و ایجاد شکاف در صفوف مسلمین بپردازند که پیامبر(صلى الله علیه وآله) با این لحن شدید در مقابل آنها موضع گیرى فرمود.

تفسیر:

اهمیت نماز، مخصوصاً نماز «وسطى»

از آنجا که نماز، مؤثرترین رابطه انسان با خدا است، و در صورتى که با شرائط صحیح انجام گیرد، دل را لبریز از عشق و محبت او مى کند و در پرتو آن انسان بهتر مى تواند خود را از آلودگى به گناه پاک سازد، در آیات قرآن، تأکید فراوانى روى آن شده، از جمله در نخستین آیه فوق مى فرماید: «در انجام همه نمازها مخصوصاً نماز وسطى، مداومت کنید و در حفظ آن کوشا باشید» (حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطى).

«و با خضوع و خشوع و توجه کامل، براى خدا به پا خیزید» (وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتینَ).

مبادا گرما و سرما و گرفتارى هاى دنیا و پرداختن به مال، همسر و فرزند، شما را از این امر مهم باز دارد.

در این که: منظور از «صَلوة وُسطى» (نماز میانه) چیست؟ مفسران، تفسیرهاى زیادى ذکر کرده اند، در تفسیر «مجمع البیان» شش قول، و در تفسیر «فخر رازى» هفت قول، و در تفسیر «قرطبى» ده قول، و در تفسیر «روح المعانى» سیزده قول نقل شده است.

بعضى آن را نماز ظهر.

بعضى، نماز عصر.

بعضى، نماز مغرب.

بعضى، نماز عشا.

بعضى، نماز صبح.

بعضى، نماز جمعه.

و بعضى، نماز شب یا خصوص نماز وِتر دانسته اند و براى هر یک از این اقوال توجیهى ذکر شده، ولى با قرائن مختلفى که در دست است روشن مى شود: منظور، همان نماز ظهر است; زیرا علاوه بر این که نماز ظهر در وسط روز انجام مى شود، شأن نزول آیه نیز گواهى مى دهد، و روایات متعددى که از معصومین(علیهم السلام) نقل شده، بر آن تأکید دارند.(2)

تأکید روى این نماز، به خاطر این بوده که بر اثر گرمى هواى نیمروز تابستان، یا گرفتارى هاى شدید کسب و کار، نسبت به آن کمتر اهمیت مى دادند، آیه فوق، اهمیت نماز وسطى، و لزوم محافظت بر آن را مورد تأکید قرار داده است.

«قانِتِیْن» از ماده «قُنُوت» به دو معنى آمده است:

1 ـ پیروى و اطاعت کردن.

2 ـ خضوع و خشوع و تواضع.

ولى بعید نیست در آیه فوق به هر دو معنى باشد چنان که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر جمله «وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتِیْنَ» فرمود:

«منظور این است که نماز را با خضوع و توجه به خداوند به جا آورید».(3)

و در حدیث دیگرى مى فرماید: «یعنى از روى اطاعت به پا خیزید».(4)

* * *

در آیه بعد، تأکید مى کند: در سخت ترین شرائط، حتى در صحنه جنگ، نباید نماز فراموش شود، منتها در چنین وضعى، بسیارى از شرائط نماز همچون رو به قبله بودن و انجام رکوع و سجود به طور متعارف، ساقط مى شود، لذا مى فرماید: «و اگر (به خاطر جنگ یا خطر دیگرى) بترسید باید (نماز را) در حال پیاده یا سواره انجام دهید و رکوع و سجود را با ایماء و اشاره به جا آورید» (فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُکْباناً).

«اما هنگامى که امنیت خود را باز یافتید، خدا را یاد کنید، همان گونه که خداوند، چیزهایى را که نمى دانستید تعلیم داد» (فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللّهَ کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ) و نماز را در این حال به صورت معمولى و با تمام آداب و شرائط انجام دهید.

روشن است شکرانه این تعلیم الهى که طرز نماز خواندن در حالت امن و خوف را به انسان ها آموخته، همان عمل کردن بر طبق آن است.

«رِجال» در اینجا جمع «راجِل» به معنى پیاده، و «رُکْبان» جمع «راکِب»، به معنى سواره است، و منظور این است که به هنگام خوف از حمله دشمن، مى توانید نماز را در حالتى که سواره، یا پیاده و در حال حرکت و فعالیت هستید انجام دهید.

در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل شده که در بعضى از جنگ ها دستور داد نماز را به هنگام جنگ با تسبیح و تکبیر و لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ به جا آورند.(5)

و نیز در حدیث دیگرى مى خوانیم: اَنَّ النَّبِیَّ(صلى الله علیه وآله) صَلّى یَوْمَ الأَحْزابِ إِیماءً: «پیامبر(صلى الله علیه وآله) در جنگ احزاب با اشاره نماز خواند».(6)

همچنین از امام کاظم(علیه السلام) روایت شده در پاسخ این سؤال که اگر شخصى گرفتار حیوان درنده اى شود، و وقت نماز فرا رسد و از ترس آن درنده نتواند حرکت کند، چگونه نماز بخواند؟ فرمود: با همان وضعى که دارد باید نماز را بخواند هر چند پشت به قبله باشد، و رکوع و سجود را با اشاره در حالى که ایستاده است انجام دهد.(7)

این نماز، همان نماز خوف است که فقهاء در کتاب هاى فقهى به طور مشروح، پیرامون آن بحث کرده اند، بنابراین آیه فوق تأکید بر این معنى دارد که محافظت بر نمازها، تنها در حال امنیت نیست، بلکه در همه حال، باید نماز را به جا آورد تا پیوند بندگان با آفریدگار جهان، همیشه بر قرار باشد و به یقین از این طریق نقطه اتکاء و امیدى براى انسان به وجود مى آید، و او را در غلبه بر مشکلات، پیروز خواهد ساخت.

* * *

نکته:

نقش نماز در تقویت روحیه ها

ممکن است کسانى تصور کنند، تا این حدّ اصرار و تأکید درباره نماز یک نوع سختگیرى محسوب مى شود و شاید انسان را از وظائف خطیرى که براى دفاع از خود در چنین لحظاتى دارد غافل سازد.

در حالى که این یک اشتباه بزرگ است معمولاً انسان در این حالات بیش از هر چیز نیاز به تقویت روحیه دارد و اگر ترس و وحشت و ضعف روحیه بر او غلبه کند، شکست او تقریباً قطعى خواهد بود.

چه عملى بهتر از نماز و پیوند با خدائى که فرمانش در تمام جهان هستى نافذ، و همه چیز در برابر اراده او سهل و آسان است، مى تواند روحیه سربازان مجاهد یا کسانى که مواجه با خطرى شده اند را تقویت کند!؟

گذشته از شواهد فراوانى که در مجاهدات مسلمینِ صدر اول دیده مى شود، در اخبار مربوط به جنگ چهارم مسلمانان با صهیونیست ها که در رمضان سال 1393 ـ هجرى قمرى ـ روى داد، مى خوانیم: توجه سربازان اسلام به نماز و مبانى اسلام اثر فوق العاده اى در تقویت روحى آنها و پیروزى بر دشمن داشت.

به هر حال، اهمیت و تأثیر نماز، بیش از آن است که در این مختصر بگنجد،

بى شک نماز اگر با همه آداب به خصوص با حضور قلب که روح آن است انجام شود، تأثیر فوق العاده مثبتى در فرد و جامعه دارد، و مى تواند بسیارى از مشکلات را حل کند، و جامعه را از بسیارى از مفاسد برهاند و در حوادث سخت و پیچیده، یار و یاور انسان باشد.(8)

* * *

1 ـ «مجمع البیان»، جلد 1 و 2، صفحه 342 (جلد 2، صفحه 126، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، طبع اول، 1415 هـ ق)، ذیل آیه مورد بحث ـ تفسیر «درّ المنثور»، جلد 1، صفحه 301، ذیل آیه مورد بحث (دار المعرفة، طبع اول، 1365 هـ ق) ـ «بحار الانوار»، جلد 79، صفحه 279 ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 3، صفحه 208، ذیل آیه مورد بحث ـ «بحر المحیط»، جلد 2، صفحه 512، ذیل آیه مورد بحث.

2 ـ مشهور در میان فقهاى شیعه این است: منظور نماز ظهر است، بلکه ادعاى اجماع بر آن شده و چندین روایت معتبر که در کتاب «وسائل الشیعه»، جلد 3، صفحه 14، باب 5 نقل شده است به این معنى گواهى مى دهد، و قول شاذ و ضعیفى مى گوید: منظور نماز عصر است (فقهاى اهل سنت غالباً طرفدار این هستند که منظور، نماز عصر است) و به روایاتى استدلال کرده اند که سند قابل ملاحظه اى ندارد واصحاب از آن اعراض کرده اند (شرح بیشتر را در کتب فقهى مطالعه فرمائید).

3 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 4، صفحه 23 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 79، صفحه 286، و جلد 81، صفحه 231، و جلد 82، صفحه 201.

4 ـ به تفاسیر «مجمع البیان» و «المیزان»، ذیل آیه مورد بحث ـ و «بحار الانوار»، جلد 24، صفحه 302، و جلد 82، صفحه 201، و جلد 86، صفحه 195 مراجعه شود.

5 ـ «نور الثقلین»، جلد 1، صفحه 239، حدیث 949 (مؤسسه اسماعیلیان، طبع چهارم، 1412 هـ ق) ـ «بحار الانوار»، جلد 86، صفحات 96، 109، 115، 116 و 119.

6 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ «وسائل الشیعه»، جلد 8، صفحه 446 (چاپ آل البیت) ـ «بحار الانوار»، جلد 86، صفحات 96 و 119.

7 ـ «وسائل الشیعه»، جلد 5، صفحه 483، باب 3 از ابواب صلاة الخوف و المطاردة، باب «أَنَّ مَنْ خافَ لُصّاً أَوْ سَبُعاً أَوْ عَدُوّاً...» (جلد 8، صفحه 440، چاپ آل البیت)، با تلخیص و نقل به معنى.

احادیث دیگرى نیز در این باب به این مضمون آمده است: («کافى»، جلد 3، صفحه 459، «بابُ صَلاةِ الْمُطارَدَةِ وَ الْمُواقَفَةِ وَ الْمُسایَفَةِ»، دار الکتب الاسلامیة ـ «بحار الانوار»، جلد 86، صفحه 117، باب 3، «صَلاةُ الْخَوْفِ وَ أَقْسامُها وَ أَحْکامُها».

8 ـ براى توضیح بیشتر درباره «فوائد نماز» به تفسیر «نمونه»، جلد 16، ذیل آیه 45 سوره «عنکبوت» مراجعه نمائید.

..........................

تفسیر نمونه