شرح آیه 14 سوره مبارکه آل عمران

14- زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ۗ ذَٰلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۖ وَاللَّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ

14- محبّت امور مادى، از (قبیل) زنان و فرزندان و اموال فراوان از طلا و نقره و اسبهاى ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است; (تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند; ولى) اینها وسایل گذران زندگى دنیا است (و هدف نهایى نمى باشد); و سرانجام نیک (و زندگى والا و جاویدان)، نزد خداست.

جاذبه زینت هاى مادى

در آیات گذشته سخن از کسانى بود که تکیه بر اموال و فرزندانشان در زندگى دنیا داشتند و به آن مغرور شدند و خود را از خدا بى نیاز دانستند، این آیه در حقیقت تکمیلى است بر آن سخن، مى فرماید: «محبت (امور مادى، از جمله) زنان، فرزندان، اموال هنگفت از طلا و نقره، اسب هاى ممتاز، چهارپایان، زراعت و کشاورزى در نظر مردم جلوه داده شده است» تا به وسیله آن آزمایش شوند (زُیِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ).(1)

«ولى اینها سرمایه هاى زندگى دنیا است، (و هرگز نباید هدف اصلى انسان را تشکیل دهد) و سرانجام نیک (و زندگى جاویدان) نزد خدا است» (ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ).

درست است که بدون این وسایل، نمى توان زندگى کرد، و حتى پیمودن راه معنویت و سعادت نیز بدون وسایل مادى غیر ممکن است، اما استفاده کردن از آنها در این مسیر مطلبى است، و دلبستگى فوق العاده و پرستش آنها و هدف نهایى بودن مطلب دیگر.

* * *

نکته ها:

1 ـ چه کسى این امور مادى را زینت داده؟

جمله «زُیِّنَ لِلْنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ» که به صورت فعل مجهول ذکر شده مى گوید: علاقه به زن و فرزند و اموال و ثروت ها در نظر مردم زینت داده شده است، در اینجا این سؤال پیش مى آید که زینت دهنده چه کسى است؟

بعضى از مفسران معتقدند: این هوس هاى شیطانى است که آنها را در نظرها زینت مى دهد و به آیه 24 سوره «نمل»: وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ: «و شیطان اعمال آنها را در نظرشان جلوه داده است» و امثال آن استدلال کرده اند.(2)

ولى این استدلال، صحیح به نظر نمى رسد; زیرا آیه مورد بحث، درباره «اعمال» سخن نمى گوید، بلکه درباره اموال و زنان و فرزندان سخن مى گوید.

آنچه در تفسیر آیه، صحیح به نظر مى رسد این است که زینت دهنده خداوند است از طریق دستگاه آفرینش و نهاد و خلقت آدمى.

زیرا خدا است که عشق به فرزندان، مال و ثروت را در نهاد آدمى ایجاد کرده تا او را آزمایش کند و در مسیر تکامل و تربیت پیش ببرد همان طور که قرآن مى گوید: إِنّا جَعَلْنا ما عَلَى الأَرْضِ زینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً: «ما آنچه را در روى زمین هست زینت براى آن قرار دادیم تا آنها را بیازماییم که کدامیک عملشان بهتر است».(3)

یعنى از این عشق و علاقه تنها در مسیر خوشبختى و سازندگى بهره گیرند نه در مسیر فساد و ویرانگرى.

جالب این که: در آیه مورد بحث نخستین موضوعى که ذکر شده است همسران و زنان مى باشند و این همان است که روانکاوان امروز مى گویند که: «غریزه جنسى از نیرومندترین غرایز انسان است، تاریخ معاصر و گذشته نیز تأیید مى کند که سرچشمه بسیارى از حوادث اجتماعى طوفان هاى ناشى از این غریزه بوده است».

ذکر این نکته نیز لازم است که آیه مورد بحث، و سایر آیات مشابه آن هیچ گاه علاقه معتدل نسبت به زن و فرزندان و اموال و ثروت را نکوهش نمى کند; زیرا پیشبرد اهداف معنوى بدون وسایل مادى ممکن نیست.

به علاوه قانون شریعت هرگز بر ضد قانون خلقت و آفرینش نمى تواند باشد، آنچه مورد نکوهش است عشق و علاقه افراطى و به عبارت دیگر «پرستش» این موضوعات است.

* * *

2 ـ منظور از «القَناطِیْرِ الْمُقْنَطِرَه» و «الخَیْلِ الْمُسَوَّمَه» چیست؟

واژه «قناطیر» جمع «قِنطار» به معنى چیز محکم است و سپس به مال زیاد گفته شده است و اگر مشاهده مى کنیم «پل» را «قَنْطَرَه» و اشخاص باهوش را «قِنْطِر» مى گویند، به خاطر استحکام در بنا یا در تفکر آنها است و «مُقْنَطَرَه» اسم مفعول از همان ماده به معنى مضاعف و مکرر آن مى باشد و ذکر این دو کلمه پشت سر هم براى تأکید است، شبیه تعبیرى که در فارسى امروز رایج است که مى گویند: «فلان کس صاحب «آلاف» و «اُلوف» مى باشد، یعنى ثروت زیادى دارد.

بعضى براى «قِنطار» حدّ معینى تعیین کرده اند و گفته اند: «قِنطار» هفتاد هزار دینار طلا است.

بعضى صد هزار.

بعضى دوازده هزار درهم دانسته اند.

و بعضى دیگر، «قنطار» را یک کیسه پر از سکه طلا یا نقره دانسته اند.

در روایتى از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نقل شده که: «قِنطار»، مقدار طلائى است که پوست یک گاو را پر کند.(4)

ولى در حقیقت همه اینها مصداق یک مفهوم وسیع و آن مال زیاد است.

«خَیل» اسم جمع است و به معنى «اسب ها» یا «اسب سواران» هر دو است البته در آیه مورد بحث منظور همان معنى اول است.

کلمه «مُسَوَّمَه» در اصل، به معنى «نشاندار» است و نشان داشتن آن، یا به خاطر برازندگى اندام و مشخص بودن چهره و یا به خاطر تعلیم و تربیت آنها و آمادگى براى سوارى در میدان جنگ است.

بنابراین، آیه مورد بحث، به شش چیز از سرمایه هاى مهم زندگى که عبارت اند از: زن، فرزند، پول هاى نقد، مرکب هاى ممتاز، چهارپایانى که در دامدارى مورد استفاده هستند (انعام) و زراعت ها (حرث) اشاره مى کند که ارکان زندگى مادى انسان را تشکیل مى دهند.

* * *

3 ـ منظور از متاع حیات دنیا چیست؟

«متاع» به چیزى مى گویند: که انسان از آن بهره مند مى شود و «حیات دنیا» به معنى «زندگى پایین و پست» است، بنابراین، معنى جمله «ذلِکَ مَتاعُ الْحَیوةِ الدُّنْیا» چنین مى شود: اگر کسى تنها به این امور شش گانه به عنوان هدف نهایى عشق ورزد و از آنها به صورت نردبانى در مسیر زندگى انسانى بهره نگیرد، چنین کسى تن به زندگى پستى داده.

در حقیقت، جمله الحَیوةِ الدُّنْیا: «زندگى پایین» اشاره به سیر تکاملى حیات و زندگى است که زندگى این جهان، نخستین مرحله آن محسوب مى گردد، لذا در پایان آیه اشاره اى اجمالى به آن زندگى عالى تر که در انتظار بشر مى باشد کرده، مى فرماید: وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ: «یعنى سرانجام نیک در نزد خداوند است».

* * *

4 ـ همان گونه که اشاره شد در میان نعمت هاى مادى زنان را مقدم داشته چرا که در مقایسه با دیگر نعمت ها نقش مهم ترى در جلب افکار دنیا پرستان و اقدام آنها بر جنایات هولناک دارد!

* * *

1 ـ «شَهَوات» جمع «شهوت» به معنى علاقه شدید به چیزى است، ولى در آیه بالا «شهوات» به معنى «مُشْتَهَیات» (اشیاء مورد علاقه) به کار رفته است.

2 ـ انفال، آیه 48 ـ عنکبوت، آیه 38.

3 ـ کهف، آیه 7.

4 ـ «بحار الانوار»، جلد 2، صفحه 5 و جلد 3، صفحه 127 و جلد 9، صفحه 245 و جلد 17، صفحه 211 و جلد 26، صفحه 228 و جلد 56، صفحه 387 ـ «اعلام الورى»، صفحه 41، دار الکتب الاسلامیة، تهران ـ تفسیر «قمى»، جلد 2، صفحه 394، مؤسسه دار الکتاب، قم، 1404 هـ ق.

..........................

تفسیر نمونه