چکیده
در این مقاله با محوریت صحیفه سجادیه دعا از سه منظر فیلسوفانه، تجربه گرایانه و عارفانه مورد توجه قرار گرفته و فلسفه و ویژگی های خاص آن به قرار زیر ارایه شده است:

الف- دعا در منظر عارفانه زیبا است. زیرا نفس دعا کردن مطلوب است و دعا تابع نتیجه نیست.
ب- دعا در نگاه عارفانه تابع اذن خداوند است و به همین دلیل دعا کردن لذت بخش است.
ج- دعا دارای مراتبی است که عبارتند از: دعای تاجرانه – دعا در مرتبه درک تجلی افعالی خداوند - دعادر مرتبه تجلی صفاتی خداوند و دعا در مرتبه تجلی ذاتی خداوند.
 
1. مقدمه
یکی از عمیق ترین نیازهای انسان، ارتباط او با خداوند است. رابطه تکوینی و فقر ذاتی انسان نسبت به خدا فطرت خداجویی انسان را اشباع نمی‎کند. بنابراین انسان نیازمند ارتباطی اختیاری با خداوند است که جلوه ای از فقر ذاتی اوست. این ارتباط اختیاری که بالطبع متضمن گفتگو با خداوند است می تواند پاسخی به فطرت خداجوی انسان باشد و نیاز ذاتی او را در مرتبه فعل اختیاری تأمین نماید.

گفتگو با خداوند که می تواند شکل ها و شیوه های متعددی را به خود اختصاص دهد، دعا و نیایش نام دارد که یکی از مهم ترین جنبه های فرهنگ دینی است. یعنی همه ادیان الهی بر طبق فطرت انسانی به بحث دعا و نیایش پرداخته اند. در دین مبین اسلام نیز، دعا یکی از زمینه های ارتباط با خداست، و چون انسان ها دارای مراتب مختلف هستند، دعا نیز دارای مراتب متفاوت خواهد بود. مراتب مختلف دعا در متون دینی نیز مورد توجه قرار گرفته است. صحیفه سجادیه در این زمینه یک منبع غنی است. لذت دعا و جلوه های زیبای آن در این مراتب متفاوت است. در این نوشتار به تبیین مراتب مختلف دعا و جایگاه زیبای آن از منظر عرفانی در ضمن مطالب زیر می پردازیم.

2. نگاه های مختلف به دعا
دعا را می توان از منظرهای مختلف مورد بررسی قرار داد که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:

2. 1. نگاه فلسفی
در این منظر دعا به عنوان حقیقتی عقلانی مورد بحث قرار می گیرد. رابطه دعا با جهان و انسان از دیدگاه علی و معلولی تحلیل می شود. آیا دعا می تواند نظام جاری علی و معلولی را دگرگون کند؟ آیا ما حق داریم از خدا چیزی بخواهیم؟ مگر خود او آگاه به خواسته ما نیست؟ پس گفتن ما چه فایده ای دارد؟ نگاه فلسفی به دعا، به این سؤالات پاسخ می دهد و با تبیین جایگاه عقلی دعا در نظام علی و معلولی، آن را از بیهودگی خارج می کند. در این دیدگاه عقل انسان می پذیرد که دعا کار بیهوده ای نیست. اما هم چنان که خدای فلسفی چندان زیبا نیست و تحرک آفرین نمی باشد، گفتگو با خدای فلسفی هم فقط عقل را قانع می کند ولی لذت بخش نیست. شاید علت عدم احساس لذت در دعا برای بسیاری از انسان ها، معلول چنین نگاهی به دعا باشد.

2. 2. نگاه تجربه گرایانه
نگریستن به دعا از منظر تجربه انسانی، نگاهی مبتنی بر آزمون و خطاست. در این نگاه، ما همه چیز را می آزماییم و آن گاه که به نتیجه می رسد، آن را تصدیق می کنیم و موارد خطا را از آزمون خود حذف می کنیم. چنان که در تبیین پدیده های طبیعی نیز همین روش را می پیماییم. خداشناسی در اروپا در قرن هفدهم و هجدهم چنین رنگی گرفت و خداوند در حد و اندازه ساعت ساز لاهوتی در ذهن انسان سقوط کرد(2، ص: 49). در این دیدگاه، دعای موفق دعایی است که به اجابت برسد. نگریستن از چنین منظری به دعا نیز نمی تواند عطش درون انسان را فرو بکاهد و زیبایی لذت گفتگو را به او بچشاند، بلکه حتی می تواند مانع راه دعا کردن نیز باشد زیرا که اکثر دعاهای ما در این نگاه، مقرون به اجابت نیست و در چنین آزمون و خطایی، دلیلی بر دعا کردن باقی نمی ماند. در حالی که ما مشاهده می کنیم علی رغم چنین تجربه ای باز هم انسان به دعا رو می آورد. پس باید از منظر دیگری به دعا نگریست.

2. 3. نگاه عارفانه
در این منظر نه سخن از علت و معلول عقلی به میان می آید و نه سخن از آزمون و خطا و نتیجه گیری. در این نگاه آشفتگی و حیرانی انسان ملاک است. از این منظر نه تنها به اجابت نرسیدن دعا نقطه خطا محسوب نمی شود، بلکه چه بسا مطلوب عاشق و معشوق است. اصل این است که خداوند به انسان اذن گفتگو داده است. امیر المؤمنین در نامه ای خطاب به امام مجتبی(ع) می فرمایند: "یا بنی واعلم ان الذی بیده خزائن السموات و الارض قد اذن لک فی الدعا .." (5، نامه:31، ص: 302) «فرزندم، بدان خدایی که خزاین آسمان و زمین در دست اوست، به تو اجازه داده است که دعا کنی» قطعاً چنین اذنی برای انسان عاشق اذن مبارکی است. در نگاه عارفانه به دعا، انسان خود را طلبکار خدا نمی داند و برای خود حقی قایل نیست. در مقابل عمل خود از او پاداشی نمی طلبد، بلکه حتی عملی برای خود نمی بیند.

امام سجاد(ع) خدا را حمد می کند بر این که خودش را به ما شناسانده و راه شکرگزاری را به ما آموخته است. «الحمدلله علی ما عرفنا من نفسه و الهمنا من شکره … » (6، ص:32) و در جای دیگر می فرمایند: «و انا یا الهی عبدک الذی امرته بالدعاء» (همان، ص:113). یعنی خدایا من بنده تو هستم که مرا به دعا امر کرده ای.

مولوی در این زمینه حکایتی را نقل می کند:

آن یکــی عـاشق بـه پیش یـار خود مـی شمـرد از خـدمت و از کار خـود
کـز بـرای تـو چنـیـن کـردم چنــان تیـغ ها خـوردم در ایـن رزم و سنـان
مـال رفـت و زور رفـت و نــام رفــت بـر مـن از عشقـت بـسی ناکام رفت
آن چـه او نوشیـده بـود از تـلـخ و درد در حضــور او یکـایـک مــی شـمرد
...گفت معشوق این همه کردی و لیک گـوش بـگشا پـهن و انـدر یاب نیک
کانچه اصلِ اصلِ عشق است و ولاست آن نکردی آن چه کـردی فـرع هـاست
گفت آن عاشق بگو آن اصـل چیست؟ گفت اصلش مردنـست و نیستی است
ایـن هـمه کـردی نـمـردی زنــده ای هـان بمیـر ار یــار جــان بـازنده ای
(11 / د 5/ 1242)

بنابراین در نگاه عارفانه به دعا، عاشق از فنای خود در مقابل معشوق لذت می برد.

3. زیبایی دعا
بنابر آن چه گفته شد، دعا فقط در نگاه عارفانه می تواند زیبا باشد، زیرا در این نگاه، دعا نتیجه محور نیست، بلکه نفس دعا کردن مطلوبیت ذاتی دارد. زیبایی دعا وقتی برای انسان جلوه گری می کند که بر مدار نتیجه نچرخد و گرنه مطلوبیت از آنِ دعا نخواهد بود بلکه همان نتیجه است که زیبایی و زشتی را ایجاد می کند، یعنی زیبایی دعا عرضی خواهد بود نه ذاتی. در نگاه عرفانی به دعا، زیبایی ذاتی دعا مطلوب است. به همین دلیل است که از این منظر دعا نیازمند اذن است. گرچه از نگاه فلسفی، به انسان اذن عام تکوینی داده شده است و همه ما انسان ها همان طور که توان گفتگو با یکدیگر را از نظر تکوینی داریم، با خدا هم قادر به صحبت کردن نیستیم و دعا در این فرض نیازمند اذن تکوینی باید همراه معرفت عاشقانه ای باشد تا اذن مجددی را انسان دریافت کند و این اذن مجدد که یک اجازه عاشقانه است. دعا را زیبا می کند و در این صورت دعا هیچ گاه نتیجه محور نخواهد بود.

این طلب در ما هم از ایجاد توست رستن از بیداد یا رب داد توست
(11/ د 1/1241)

خداوند این اذن را در دعا به هر کسی نمی دهد. گاهی انسان هایی آن چنان غرق در نعمت می شوند که خدا را فراموش می کنند و مجال گفتن حتی یک یا الله را هم نمی یابند. مولوی در مثنوی (همان/د3/190) به حکایتی اشاره می کند که مردی تحت تأثیر القای شیطانی از دعا کردن باز ایستاد:

آن یکی الله مـی گفتـی شبـی تا که شیرین می شد از ذکرش لبی
گفت شیطان آخر ای بسیار گو ایــن هـمـه الله را لبیـــک کـــو؟
و چون تحت تأثیر این وسوسه قرار گرفت، به او چنین خطاب شد که:
گفت هین از ذکر چون وامانـده ای چون پشیمانی از آن کش خوانده ای
گـفت لبیـکم نمـی آیــد جــواب زان همـی  تـرسـم که باشـم رد باب
گـفت آن الله تـو لبـیک مـاسـت و آن نیاز و درد و سوزت پیک ماست
حیـله هـا و چـاره جـویـی هـای تـو جـذب مـا بـود و گـشاد ایـن پای تو
ترس و عشق تو کمند لطف مـاست زیـر هـر یـا رب تـو لبیــک هــاست
جان جاهل زین دعا جز دور نیست زانـکه یا رب گفتنـش دستـور نیست
بر دهان و بر لبش فقل است و بنـد تـا ننــالــد بـا خــدا وقــت گـزنـد
داد مر فرعـون را صـد مـلک و مـال تـا بـکـرد او دعــوی عــز جـــــلال
در همـه عمـرش نـدیـد او درد سـر تـا ننـالـد سـوی حـق آن بـد گــهـر
در دعای ابوحمزه ثمالی از زبان امام سجاد(ع) (8، ص:266) در سحرهای ماه رمضان، همین زیبایی جلوه گری می کند و حضرت چنین با خدا نجوا می کند که: خدایا چه شده است که هرگاه با خود می گویم که آماده نماز شده ام و می خواهم با تو نجوا کنم و در پیشگاه تو بایستم، حالت خواب آلودگی بر من عارض می شود و در ادامه می فرماید: "و هر گاه با خود می گویم که می خواهم که درون را اصلاح کنم و به مجالس توبه بروم مشکلی پیش می آید که قدم های من می لغزد. آیا این ها به خاطر این است که مرا از درگاه خود خود رانده ای و لایق خدمت خود ندیده ای یا بر نعمت های تو شاکر نبوده ام و مرا محروم کرده ای و یا این که دوست نداری که دعای مرا بشنوی و مرا دور کرده ای؟"

در این جملات امام سجاد(ع) به خوبی، زیبایی اذن در دعا را به تصویر می کشند و چقدر زیبا در سحرهای ماه رمضان این زمزمه را بیان می کنند. در نگاه عارفانه به دعا، رابطه باید از طرف خدا تبیین شود. اگر گفتگو عاشقانه باشد و نیازمند اذن معشوق، بنابر این تعیین گفتگو از طرف انسان بی معنی خواهد بود. انسان نمی تواند برای خدا تعیین تکلیف کند و بر همین اساس دعاهای مأثور از ائمه(ع) موضوعیت پیدا می کند. یعنی در حقیقت ما به زبانی با خدا سخن می گوییم که اولیاء الله با آن سخن گفته اند. مفاهیمی که در ادعیه مأثوره است، اوج گفتگوی عاشقانه انسان با خداست، اهمیت دعاهای مأثوره از دو جنبه می تواند باشد:

3. 1. جنبه اول
جنبة اول اهمیت این ادعیه توجه به ادب گفتگوی عاشقانه است که از طرف معشوق تعیین می شود. در این گفتگو انسان تابع حق است. مولوی به خوبی به این معنی اشاره می کند:

یاد ده ما را سخن های دقیق تا تو را رحم آورد آن ای رفیق
هم دعا از تو اجابت هم ز تو ایمنـی از تـو مهابـت هم ز تـو
(11/د 2/694)

3. 2. جنبه دوم
جنبة دیگر پاک بودن زبان در دعاهای مأثوره است. انسانی که می خواهد با خدا گفتگو کند، اگر به حقیقت به خود بنگرد، چنین اجازه ای به خود نمی دهد که با زبان گناه آلود با او حرف بزند. بنابراین، در دعای مأثور، خدا را با زبانی می خوانیم که صاحب آن زبان، گناه آلود نیست. از سری سقطی، از بزرگان صوفیه، مناجاتی نقل شده که می گوید: "اگر نه آنستی که تو فرموده ای که مرا یاد کن، به زبان یاد نکردی یعنی تو در زبان ما نگنجی و زبانی که به لهو آلوده است، به ذکر تو چگونه گشاده گردانیم" (7، ص:340). در مناجات علی(ع) (8، ص:180) این چنین آمده است که: "خدایا زبان ها از ستایشی که لایق تو باشد، عاجزند". بنابراین روی آوردن به زبان اولیاء الله تا حدودی انسان را از این جهت آرام می کند که گفتگویی از زبان معصوم را بر گزیده است. گرچه آن هم لایق شأن الهی به طور کامل نیست.

4. لذت دعا
زیبایی برای انسان، لذت آفرین و لذت بخش است. دعاهای نتیجه محور، زیبایی اش، تابع زیبایی نتیجه  است و لذت آن هم تابع نتیجه خواهد بود. اما دعای عارفانه فی نفسه زیباست چون نفس گفتگو موضوعیت دارد و انسان احساس می کند خداوند به او اذن داده است تا گفتگو کند و چنین اذنی لذت بخش خواهد بود. امام سجاد(ع) در این زمینه چنین مناجات می کنند که "فرغ قلبی لمحبتک ... و هب لی الانس بک و باولیائک" (6، ص: 146).

ساقـی بـه نـور بـاده بـر افـروز جـام مـا مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما
مـا در پیـالـه عـکس رخ یـار دیـده ایــم ای بـی خبـر ز لـذت شـرب مـدام مـا
هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق ثبـت اسـت بـر جـریـده عـالم دوام ما
(3،ص: 49)

لذت بردن از دعا، یک امر شخصی است بنابراین تابع معرفت ما خواهد بود و کسی از دعا لذت می برد که به آن اذن باور داشته باشد. بنابراین بعضی از اهل دل معتقدند که در سؤالی که خداوند از موسی(ع) می کند که: "و ما تلک بیمینک یا موسی – قال هی عصای اتوکؤعلیها و اهش بها علی غنمی  و لی فیها مارب اخری" (طه/17). با همان عبارت اول که موسی گفت: "هی عصای"، جواب داده شد، اما شوق گفتگو با معشوق است که باعث ادامه سخن می شود.

همه جمال تو بینم چو چشم باز کنم همـه شـراب تو نوشم چو لـب فراز کنم
حـرام دارم بـا مـردمـان سخـن گفتن و چون حدیث تو آید ، سخن دراز کنم
(10، ص:355)

بنابراین دعا وقتی لذت بخش است که نفس گفتگو مطلوب باشد و نوعی حال دل با محبوب باشد.

حال دل با تو گفتنم هوس است خبـر دل شنفتنـم هـوس است
شب قدری چنین عزیز و شریف با تـو تا روز خفتنم هـوس است
ای صبـا امشبـم مــدد فـرمــا که سحرگه شکفتنم هوس است
(3، ص: 25)

5. مراتب دعا
با توجه به آن چه راجع به دعا گفته شد، دعا می تواند مراتب تشکیکی گسترده ای داشته باشد، زیرا دعا به طور مستقیم با معرفت انسان مرتبط است و نحوه معرفت و شناخت انسان با خداست که طرز گفتگوی او را تعیین می کند. همانند کودکی که می خواهد با پدر خود سخن بگوید. میزان شناخت کودک از جایگاه پدر نقش مستقیمی  در نحوه گفتگو دارد. گاهی کودک گفتگوی خود را در قالب چند خواسته کوچک مطرح می کند، و گاه می خواهد فقط با پدر حرف بزند و درد دل کند، و گاهی فقط می خواهد در آغوش پدر قرار گیرد. مراتب دعا نیز بر همین اساس متفاوت است که به برخی از آن ها به طور اجمالی اشاره می کنیم: