شرح نهج البلاغه،آیت الله مکارم شیرازی
وَ إِنَّ عَلَىَّ مِنَ اللّهِ جُنَّةً حَصِینَةً، فَإِذَا جَاءَ یَوْمِی انْفَرَجَتْ عَنِّی وَ أَسْلَمَتْنِی; فَحِینَئِذ لاَیَطِیشُ السَّهْمُ، وَ لاَیَبْرَأُ الْکَلْمُ.
من از سوى خدا سپر محکمى دارم که مرا از حوادثِ (خطرناک) حفظ مى کند و هنگامى که اجلم فرا رسد، اين سپر الهى از من دور مى شود و مرا تسليم حوادث مى کند; در آن هنگام نه تير خطا مى کند و نه زخم بهبودى مى يابد.
شرح و تفسیر
چرا از مرگ بترسم؟!
در شأنِ ورودِ این سخن، چنین نوشته اند که: «یارانش کراراً حضرت را از سوء نیّت «ابن ملجم» خبر داده اند و قراین و نشانه هایى نیز بر نیّت سوء او، آشکار گشت; حتّى به گفته بعضى، روزى امام(علیه السلام) مشغول خطبه خواندن بود و «ابن ملجم» در برابر منبر نشسته بود که این سخن را آهسته بر زبان جارى کرد: «وَ اللّهِ لاَُرِیحَنَّهُمْ مِنْکَ; به خدا سوگند! مردم را از دست تو آسوده مى کنم» آنهایى که این سخن را از او شنیدند بعد از پایان خطبه او را دستگیر کرده نزد امام آوردند، امام فرمود: «او را رها کنید!» و سپس گفتار مورد بحث را بیان فرمود(1).»
آرى امام(علیه السلام) چنین فرمود: «من از سوى خدا سپر محکمى دارم که مرا از حوادث حفظ مى کند، و هنگامى که اجلم فرا رسد این سپر الهى از من دور مى شود، و مرا تسلیم حوادث مى کند، در آن هنگام نه تیر خطا مى رود و نه زخم بهبودى مى یابد (ولى امروز وحشتى ندارم)» (وَ إِنَّ عَلَىَّ مِنَ اللّهِ جُنَّةً حَصِینَةً، فَإِذَا جَاءَ یَوْمِی انْفَرَجَتْ عَنّی وَ أَسْلَمَتْنِی; فَحِینَئِذ لاَیَطِیشُ(2) السَّهْمُ(3) وَ لاَیَبْرَأُ(4)(5)). الْکَلْمُ
این تعبیر، اشاره به یک واقعیت است و آن اینکه تا اجلِ نهایى انسان فرا نرسد از دنیا نمى رود; بنابراین تعیین اجل از سوى خداوند، به این مفهوم است که اراده او بر این قرار گرفته که فلان کس، تا فلان زمان باقى بماند و بى شک هیچ چیز در برابر اراده حقّ مقاومت نخواهد کرد. لذا مسأله اجل الهى را مى توان یک سپر محکم در برابر حوادث دانست. شبیه همین معنا کراراً در «نهج البلاغه» در کلمات قصار آمده است; در یک جا مى فرماید: «إنَّ الأَجَلَ جُنَّةٌ حَصِینَةٌ; سرآمدِ زندگى (که از سوى خدا تعیین شده) سپر محکمى است!(6)».
و در جاى دیگر مى فرماید: «کَفَى بِالاَْجَلِ حَارِساً; سرآمدِ قطعىِ زندگى، براى پاسدارى انسان کافى است (یعنى تا عمر به پایان نرسد هیچ حادثه اى او را از پاى در نمى آورد)(7)»
بلکه این معنا را از آیه یازده سوره «رعد» نیز مى توان استفاده کرد، آنجا که مى فرماید: «لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ; براى انسان مأمورانى هستند پى در پى، که از پیش رو و از پشت سر، او را از حوادث مختلف حفظ مى کنند».
در تفسیر این آیه، حدیثى از امام باقر(علیه السلام) به این مضمون نقل شده است: «یَقُولُ: بِأَمْرِ اللّهِ مِنْ أَنْ یَقَعَ فِی رَکِیٍّ أَوْ یَقَعَ عَلَیْهِ حَائِطٌ أَوْ یُصِیبَهُ شَىْءٌ حَتَّى إِذَا جَاءَ الْقَدَرُ خَلُّوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ یَدْفَعُونَهُ إِلَى الْمَقَادِیرِ وَ هُمَا مَلَکَانِ یَحْفَظَانِهِ بِاللَّیْلِ وَ مَلَکَانِ بِالنَّهَارِ یَتَعَاقَبَانِهِ; مى فرماید: به فرمان خدا، انسان (حفظ مى شود) از اینکه در جایى سقوط کند، یا دیوارى بر او بیفتد، یا حادثه دیگرى براى او پیش آید، تا زمانى که اجل حتمى فرا رسد; در این هنگام آن فرشتگان کنار مى روند و او را تسلیم حوادث مى کنند; آنها دو فرشته اند که مأمور حفظ انسان در شب مى باشند و دو فرشته دیگر که در روز او را حفظ مى کنند و بطور متناوب جایگزین یکدیگر مى شوند»(8).
در اینجا سؤالى پیش مى آید که اگر مطلب چنین است، پس لازم نیست ما خود را در برابر خطرات حفظ کنیم و پیشگیرى لازم را در برابر سیل و زلزله و بیمارى و حوادث رانندگى بنماییم; بلکه مجاز هستیم بى پروا پیش برویم و از هیچ چیز نترسیم؟!
در پاسخ به این سؤال باید توجّه کرد که اجل و سرآمدِ عمر انسان، بر دوگونه است: «اجل حتمى» و «اجل غیر حتمى». «اجل حتمى» سرآمدى است که به هیچ وجه راه بازگشت براى آن نیست مثل اینکه قلب انسان حداکثر قدرت ضربانش -در حالیکه کاملاً هم سالم باشد- فلان مقدار است; هنگامى که آن عدد کامل شد قلب خواه ناخواه از کار مى ایستد، درست مانند ساعتى که باطرى آن تمام شده باشد.
امّا «اجل غیر حتمى» سرآمدى است که قابل اجتناب است آن نیز بر دوگونه است; بخشى از آن در اختیار انسان است که مى تواند با رعایت موازین عقلایى از آن پرهیز کند، مانند: پوشیدن «زره» در تن و گذاشتن «خُود» بر سر و گرفتن «سپر» به دست در میدان جنگ; که بى شک جلوى بسیارى از مرگ و میرها را مى گیرد.
پرهیز از این گونه امور، به عهده خود انسان گذارده شده است و اوست که در برابر این حوادث، مسئول و تعیین کننده است.
بخش دیگرى از سرآمدها، غیر قطعى است، که معمولاً از اختیار انسان بیرون است; مانند: بخشى از حوادث رانندگى و یا مسأله پیش بینى نشده اى در مورد سقوط در چاه، یا ریزش کوه و مانند آن. اینجاست که فرشتگان و مأموران الهى، تا اجل حتمى او فرا نرسیده باشد او را در برابر این حوادث حفظ مى کنند و هنگامى که اجل حتمى او فرا رسید او را به دست حادثه مى سپارند و رهایش مى کنند.
البتّه این بخش را نیز مى توان به دو گروه تقسیم کرد: مشروط و غیر مشروط; مشروط آن مواردى است که، پاسدارى فرشتگانِ حافظِ انسانها، مشروط به انجام کارى از قبیل دادن صدقه، دعا کردن، صله رحم و انجام کارهاى نیک مى باشد; و قسم دیگر آن است که، حتّى بدون این شرط، مأمور محافظت او در این قسمت هستند.
خلاصه اینکه اجل حتمى تخلّف ناپذیر است; و اجل مشروط یا معلَّق قابل تغییر مى باشد، گاه به وسیله تدبیر و احتیاط خود انسانها و گاه به وسیله انجام اعمال نیکى همچون صله رحم و صدقه در راه خدا و گاه به وسیله فرشتگانى که مأمور حفظ انسان در برابر خطرات غیر حتمى هستند.
از اینجا روشن مى شود که آیاتى مانند: «فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَیَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَ لاَیَسْتَقْدِمُونَ; هنگامى که اجل آنها فرا رسد نه ساعتى از آن عقب مى افتند و نه ساعتى بر آن پیشى مى گیرند»(9)
و آیه شریفه: «وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذَا جَاءَ أَجَلُها; خداوند هرگز مرگ کسى را که اجلش فرا رسیده به تأخیر نمى اندازد»(10) با آیاتى مانند: «لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ...» که قبلاً به آن اشاره کردیم منافات ندارد و همچنین با روایات فراوانى که مى گوید: صدقه و صله رحم، اجل انسان را به تأخیر مى اندازد، مخالف نیست و در واقع جمع بین همه آیات و روایات با توجّه به اقسام سه گانه یا چهارگانه اجل، که در بالا اشاره شد، روشن مى شود.(11)
1. «مصادر نهج البلاغه» جلد 2، صفحه 42-43; مرحوم «ابن ميثم» در «شرح نهج البلاغه» خود نيز اين مطلب را آورده است (جلد 2، صفحه 157). 2. «يَطيش» از مادّه «طَيْش» (بر وزن عيش) به معناى کم عقلى است و هنگامى که تير خطا کند، اين واژه درباره آن به کار مى رود; گويى تير غير عاقلانه عمل کرده است. برخى
نيز آن را به معناى وسيعترى يعنى: هر گونه سبکى تفسير کرده اند، خواه در تير باشد يا در عقل يا غير آن. (کتاب العين و مقاييس اللغة و لسان العرب) 3. «سَهْم» در اصل به معناى چوبه تير است و از آنجا که گاهى براى تعيين کردن بهره افراد به وسيله قرعه کشى از چوبه هاى تير استفاده مى کردند، واژه «سهم» به بهره افراد اطلاق شده است و
«مساهمه» به معناى قرعه کشى آمده، زيرا به هنگام قرعه کشى نامها را بر چوبه هاى تير مى نوشتند و با هم مخلوط مى کردند، سپس يک چوبه تير از آن بيرون مى آوردند و به نام هر کس اصابت مى کرد مشمول قرعه مى شد. 4. «يَبْرَأُ» از مادّه «بُرْء» (بر وزن قُرْب) به معناى بهبود يافتن از بيمارى است و «بَرْء» (بر وزن نرم) به معناى آفرينش است و از اين جهت به خداوند «باري» مى گويند. 5. «کَلْم» (بر وزن نظم) در اصل به معناى زخم و جراحت است و از آنجا که سخن در دلها اثر مى گذارد به آن «کلام» مى گويند. 6. کلمات قصار، کلمه 202. 7. کلمات قصار، کلمه 306. 8. تفسير برهان، جلد2، صفحه 283. 9. سوره اعراف، آيه 34. 10. سوره منافقون، آيه 11. 11. شرح بيشتر درباره اقسام اجل در «تفسير نمونه» جلد 18، صفحه 207 به بعد.
