یکی از مسایل مهم علوم قرآنی،مساله شناخت‏سوره‏های مکی و مدنی است.
تشخیص آن‏ها به دلایل ذیل ضروری است:
1- شناخت تاریخ و مخصوصا تسلسل آیات و سور و تدریجی بودن نزول آن‏ها،ازطریق شناخت‏سوره‏های مکی از مدنی است.انسان پیوسته در این جست و جوست‏تا هر حادثه تاریخی را بشناسد،در چه زمانی و در کجا اتفاق افتاده،عوامل و اسباب‏پدید آورنده آن چه بوده است.بدین طریق دانستن سوره‏ها و آیه‏های مکی وتشخیص آن‏ها از آیه‏ها و سوره‏های مدنی از اهمیت‏به سزایی در فهم تاریخ تشریعات اسلامی برخوردار است.
2- فهم محتوای آیه در استدلال‏های فقهی و استنباط احکام نقش اساسی دارد.
چه بسا آیه‏ای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی است،ولی چون در مکه نازل شده وهنگام نزول،هنوز آن حکم تشریع نشده بود،باید یا راه تاویل را پیش گرفت‏یابه گونه دیگر تفسیر کرد.مثلا مساله تکلیف کافران به فروع احکام شرعی مورد بحث‏فقهاست و بیش‏تر فقها،آنان را در حال کفر،مکلف به فروع نمی‏دانند.و در این‏زمینه دلایل و روایات فراوانی در اختیار دارند،ولی گروه مخالف(کسانی که کافران‏را در حال کفر مکلف به فروع می‏دانند)به آیه هفت‏سوره فصلت تمسک جسته‏اند.
آن جا که مشرکان را به دلیل انجام ندادن فریضه زکات مورد نکوهش قرار داده است.
غافل از این که سوره فصلت مکی و فریضه زکات در مدینه تشریع شده است.یعنی‏هنگام نزول آیه یاد شده،زکات حتی بر مسلمانان هم واجب نبوده است،پس‏چگونه مشرکان را مورد عتاب قرار می‏دهد؟این آیه دو تاویل دارد:
اول،مقصود از زکات در این جا تنها پرداخت صدقات بوده است که مشرکان ازآن محرومند،زیرا شرط صحت صدقه قصد قربت است که کافران از انجام آن‏عاجزند.
دوم،مقصود محرومیت از ادای زکات است و آن بدان جهت است که کفر مانع‏آنان شده است و اگر ایمان داشتند،از این فیض محروم نبودند (1).
3- در استدلالات کلامی،آیات مورد استناد-مخصوصا آیاتی که درباره فضایل‏اهل بیت نازل شده-بیش‏تر مدنی است،چون این مباحث در مدینه مطرح‏بوده است.برخی آن سوره‏ها یا آیات را مکی دانسته‏اند که در آن صورت نمی‏تواندمدرک استدلال قرار گیرد.بنابر این شناخت دقیق مکی و مدنی بودن سوره‏ها و آیات‏یکی از ضروریات علم کلامی در مبحث امامت است.مثلا برخی تمام سوره دهر رامکی دانسته‏اند و گروهی مدنی و بعضی جز آیه فاصبر لحکم ربک و لا تطع منهم آثمااو کفورا (2) همه را مدنی دانسته‏اند.دیگران هم از ابتدای سوره تا آیه 22 را مدنی وبقیه را مکی دانسته‏اند.اختلاف درباره این سوره بسیار است،ولی ما آن را تمامامدنی می‏دانیم.
درباره شان نزول آیه‏های: «یوفون بالنذر و یخافون یوما کان شره مستطیرا،و یطعمون‏الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا،انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لاشکورا،انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا.فوقاهم الله شر ذلک الیوم و لقاهم نضرة وسرورا،و جزاهم بما صبروا جنة و حریرا... (3).گفته‏اند که حسنین بیمار شده بودند.پیامبرگرامی و گروهی از بزرگان عرب به عیادت آنان آمدند و به مولی امیر مؤمنان‏پیش نهاد کردند:چنان چه برای شفای فرزندانت نذر کنی خداوند شفای عاجل‏مرحمت‏خواهد فرمود.حضرت این پیش نهاد را پذیرفت و سه روز روزه نذر کرد.
آن گاه که حسنین شفا یافتند در صدد ادای نذر بر آمد.قرص‏های نانی برای افطارتهیه کرد،روز اول هنگام افطار مسکینی در خانه را زد و تقاضای کمک کرد.حضرت‏نان‏های تهیه شده را به او داد.روز دوم نیز یتیمی آمد و نان تهیه شده را دریافت کرد.
روز سوم اسیری آمد و نان‏ها به او داده شد.
حضرت در این سه روز خود با اندک نان خشک و کمی آب افطار کرد.طبرسی‏در این زمینه روایات بسیاری از طرق اهل سنت و اهل بیت عصمت علیهم السلام گرد آورده وتقریبا آن‏ها را مورد اتفاق اهل تفسیر دانسته است.آن‏گاه برای اثبات مدنی بودن‏تمام سوره،روایات ترتیب نزول را-که سوره دهر جزء سوره‏های مدنی به شمار رفته-با سندهای معتبر آورده است (4).ولی کسانی مانند عبد الله بن زبیر که مایل نبودند این‏فضیلت‏به اهل بیت علیهم السلام اختصاص یابد اصرار داشتند که این سوره را کاملا مکی‏معرفی کنند (5).غافل از آن که در مکه اسیری وجود نداشت.مجاهد و قتاده از تابعین‏تصریح کرده‏اند که سوره دهر تماما مدنی است،ولی دیگران تفصیل قایل شده‏اند (6).
سید قطب،از نویسندگان معاصر به قرینه سیاق،سوره را مکی دانسته است (7).
4- بسیاری از مسایل قرآنی،تنها از طریق مکی و مدنی بودن سوره یا آیه‏ها،حل‏و فصل می‏شود.مثلا در مساله نسخ قرآن به قرآن برخی راه افراط پیموده‏اند و بیش‏از دویست و بیست آیه را منسوخ معرفی کرده‏اند.در صورتی که چنین عدد بزرگی‏نمی‏تواند صحت داشته باشد و با واقعیت‏سازگار نیست و گروهی راه تفریط درپیش گرفته‏اند اصلا قرآن را غیر قابل نسخ می‏دانند-به ویژه نسخ قرآن به قرآن،زیراشرط تحقق نسخ،تنافی میان دو آیه است که این گونه تنافی با نفی اختلاف در آیه و لو کان من عند غیر الله منافات دارد (9).و دسته‏ای حد وسطرا برگزیده و اصل نسخ را پذیرفته‏اند و در کمیت آیات نسخ شده اعتدال را رعایت‏کرده‏اند.از جمله آیاتی که افراطیون آن را منسوخ می‏دانند،آیه فما استمتعتم به منهن‏فآتوهن اجورهن...» (10) است که درباره ازدواج موقت نازل شده است،که ناسخ آن راطبق گفته امام شافعی محمد بن ادریس-آیه «و الذین هم لفروجهم حافظون، الا علی‏ازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانهم غیر ملومین،فمن ابتغی وراء ذلک فاولئک هم العادون‏» (11) دانسته‏اند.
نظر مذکور را به دو دلیل نمی‏توان پذیرفت:اولا،زنی که با عقد متعه گرفته‏می‏شود زوجه است،گر چه احکام او با زوجه دایمی کمی تفاوت دارد.ثانیا،آیه‏ای‏را که ناسخ فرض کرده‏اند در سوره مؤمنون است که تماما مکی است و کسی این آیه‏را استثناء نکرده است.در صورتی که معمولا باید ناسخ پس از منسوخ باشد.مطلب‏فوق را استاد زرقانی نیز یاد آور شده است (12).

1- ر.ک:تفسیر طبرسی،ج 9،ص 5.المیزان،ج 17،ص 384.
2- انسان 76:24.
3- انسان 76:12-7.
4- ر.ک:تفسیر طبرسی،ج 10،ص 406-404.حاکم حسکانی،شواهد التنزیل،ص 315-229.
5- الدر المنثور،ج 6،ص 297.
6- ر.ک:التمهید،ج 1،ص 155-154.
7- فی ظلال القرآن،ج 29،ص 215.
8- نساء 4:82.
9- ابو القاسم خویی(آیت الله)،البیان فی تفسیر القرآن،ص 206.
10- نساء 4:24.
11- مؤمنون 23:7-5.
12- محمد عبد العظیم زرقانی،مناهل العرفان،ج 1،ص 195.

..............................

منبع