شرح آیه 11 سوره مبارکه المائده

11- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَن يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنكُمْ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

11- اى کسانى که ایمان آورده اید! نعمت خدا را بر خویشتن، به یاد آورید; آن زمان که گروهى (از دشمنان)، قصد داشتند دست به سوى شما دراز کنند (و شما را از میان بردارند)، امّا خدا دستشان را از شما کوتاه کرد. از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید. و مؤمنان باید تنها بر خدا توکّل کنند

شکر نجات از تسلط دشمن

به دنبال یادآورى نعمت هاى الهى در چند آیه قبل، در این آیه، روى سخن را بار دیگر به مسلمانان کرده و قسمتى دیگر از نعمت هاى خود را به یاد آنها مى آورد، تا به شکرانه آن در اطاعت فرمان خدا و اجراى اصول عدالت بکوشند، مى فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده اید! نعمت خدا را به یاد آورید در آن زمان که جمعیتى تصمیم گرفته بودند، دست به سوى شما دراز کنند و شما را از میان ببرند، ولى خداوند شرّ آنها را از شما دفع کرد» (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ).

در آیات قرآن خداوند کراراً مسلمانان را به یاد نعمت هاى گوناگون و الطاف خود به آنها مى اندازد، تا به این وسیله روح ایمان را در آنها تقویت و حسّ شکرگزارى و ثبات در برابر مشکلات را در آنها برانگیزد، و آیه فوق یکى از این آیات است.

اما در این که: این آیه، اشاره به کدام داستان مى کند، در میان مفسران گفتگو بسیار است:

بعضى آن را اشاره به دفع خطر یهودیان «بَنِى النَّضِیْر» مى دانند که طرح نابودى پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مسلمانان را در «مدینه» کشیده بودند.

بعضى دیگر آن را اشاره به داستان «بطن نخل» دانسته اند که در ماجراى «حدیبیه» در سال ششم هجرت واقع شد، آنجا که جمعى از مشرکان «مکّه» تصمیم گرفتند به سرکردگى «خالد بن ولید» در نماز عصر به مسلمانان حملهور شوند، پیامبر(صلى الله علیه وآله) از این توطئه آگاه گشت و با خواندن نماز کوتاهِ خوف، نقشه آنها را نقش بر آب کرد.

بعضى اشاره به حوادث دیگرى از زندگى پرحادثه پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مسلمانان مى دانند.

بعضى از مفسران نیز عقیده دارند: اشاره به تمام حوادثى است که در طول تاریخ اسلام واقع شده.(1)

این تفسیر، اگر از کلمه «قوم» که نکره است و دلیل بر وحدت مى باشد صرف نظر کنیم، از همه تفاسیر بهتر است.

در هر حال این آیه، مسلمانان را متوجه خطراتى مى سازد که ممکن بود براى همیشه نامشان را از صفحه روزگار براندازد، و به آنها هشدار مى دهد که به پاس این نعمت ها، تقوا را پیشه کنند، بر خدا تکیه نمایند و بدانند اگر پرهیزگار باشند، در زندگى تنها نخواهند ماند، و آن دست غیبى که همیشه حافظ آنها بوده باز هم از آنها حمایت خواهد کرد، مى فرماید: «تقواى الهى پیشه کنید و مؤمنان باید بر خدا توکّل کنند» (وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ عَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

در اینجا روى تقوا و توکّل تکیه شده.

روشن است: منظور از «توکّل» این نیست که انسان به بهانه واگذارى کارش به خدا، شانه از زیر بار مسئولیت ها خالى کند و یا تسلیم حوادث گردد، بلکه منظور این است در عین به کار گرفتن تمام قدرت و نیرو:

اوّلاً ـ توجه داشته باشد که آنچه دارد از خود او نیست، و از ناحیه دیگرى است و به این وسیله روح غرور و خودبینى را در خود بکشد.

ثانیاً ـ هرگز از بزرگى حوادث و مشکلات نهراسد و مأیوس نشود، و بداند تکیه گاهى دارد که قدرتش بالاترین قدرت ها است.

ضمناً با توجه به این که: در این آیه، نخست دستور به تقوا مى دهد، سپس اشاره به مسأله توکّل مى کند، استفاده مى شود که حمایت خدا شامل حال پرهیزگاران است.

باید توجه داشت: «تقوا» از ماده «وقایه» به معنى خویشتن دارى و جلوگیرى کردن از عوامل سوء و فساد است.

در مورد «توکّل» ذیل آیات مناسب بحث خواهد شد.

* * *

1 ـ «مجمع البیان»، جلد 3، صفحه 293، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات بیروت، طبع اول، 1415 هـ ق ـ تفسیر «تبیان»، جلد 3، صفحه 463، مکتب الاعلام الاسلامى، طبع اول، 1409 هـ ق ـ «جامع البیان»، جلد 6، صفحه 197 به بعد، ذیل آیه مورد بحث، دار الفکر بیروت، 1415 هـ ق ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 6، صفحه 111 به بعد، ذیل آیه مورد بحث، مؤسسة التاریخ العربى بیروت، 1405 هـ ق.

....................................

تفسیر نمونه