در اين نوشتار برآنيم تا به نقل روايات و اقوالي از پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و ائمة معصومين ـ عليهم السّلام ـ در مورد تأييد قرائات قرآني و خصوصاً قرائات سبعه بپردازيم.
تأييد پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ
در حديثي از سوي عامّه و خاصّه وارد شده است كه پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
«انّ هذا القرآن أُنزل علي سبعة أحرفٍ فاقْرَؤُا ما تيسّر منه».[1]
مضمون حديث مذكور، با تعابير مختلف از علماي عامّه و خاصّه وارد شده است. قبل از شروع به بحث در معناي «أحرف» و «سبعه» و محتواي حديث، چند مطلب قابل تذكر است:
اوّلاً: هيچيك از علماي عامّه در صحّت حديث فوق، ترديد ندارد و آن را از متواترات مي‎شمارند و از علماي خاصّه نيز بسيار اندكند كه در صحّت سند و تواتر آن شك[2] و يا ردّ نموده‎اند[3]، با دقت در بيان آنها سستي اقوالشان به راحتي آشكار مي‎شود و به نقل آنها نيازي نيست.
صاحب مصباح الفقيه مي‎فرمايد: اين عبارت (حديث مذكور) از پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ صادر شده است بلكه ادّعاي تواتر آن را نيز نموده‎اند.[4]
ثانياً: مي‎گوييم برخلاف عدّه‎اي از علماي عامّه، ما معتقديم كه بر پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فقط يك قرائت نازل شد نه اينكه وحي در هر بار بر قرائتي خاص نازل شده باشد. و همچنين اعتقاد داريم كه پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ فقط بر يك وجه قرائت مي‎فرمود نه به چند وجه، اگر چه اختلاف قرائتِ اصحاب را بنا بر آية: «وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ»[5] برخلاف و تحريف و تغيير قرآن نمي‎دانستند بلكه براي رفع عسر و حرج و در حدّي كه معناي اصلي و مقصود حقيقي قرآن تغيير نكند، مي‎پذيرفتند.
ثالثاً: عدّه‎اي از علماي بزرگ علوم قرآني با وجود طرح تمامي مباحث علوم قرآني در كتاب‎شان، از طرح اين مبحث بخاطر مشكل بودن معناي آن و اختلاف نظر شديد علما، طفره رفته‎اند چرا كه نه مي‎توانستند حديث را ردّ كنند؛ چون از علماي موثّق عامّه و خاصّه وارد شده بود و نه مي‎توانستند توجيه صحيح آن را بيان نمايند.[6]
سيوطي گفته‎ است: «اين حديث، حديث مشكل و نا مفهومي است» و بنا به قول ابن عربي، موحد كبير اسلام: «براي تشخيص معناي اين حديث، هيچگونه نص و حديثي نداريم و به همين دليل مردم بر سر فهم صحيح اين حديث اختلاف كرده‎اند».[7]
در «الإتقان» اين حديث از 21 نفر از صحابيان و در مقدّمة تفسير طبري از بيش از پنجاه نفر نقل شده است.
با مطالعة در تاريخ عرب جاهلي و صدر اسلام و با پي بردن به جوّ حاكم بر حجاز در ابتداي طلوع خورشيد اسلام و نيز با توجه به منطق دين آخرين پيامبر خدا، در مورد عبادت و فرمانبرداري از خداوند، بدون شك بايد بگوييم اسلام هميشه جاذبه‎اش بسيار قوي و مقدم بر دافعه‎اش مي‎باشد.
آن اعرابي‎اي كه قبل از اسلام، فقط بخاطر يك كلمه حرف يا يك شعر ـ چون در مخمصه و تنگناي اجتماعي واقع مي‎شد و احساس سرشكستگي مي‎كرد ـ سالهاي متمادي جنگ وخونريزي به راه مي‎انداخت و يا بخاطر دختر بودن فرزندش او را زنده به گور مي‎كرد تا اين ننگ و عار اجتماعي را از گردنش بردارد، آيا بخاطر دينش اين سرشكستگيِ اجتماعي را بجان خواهد خريد؟ البته كه نه؛ چون گرچه روي به اسلام آورده ولي آن روحية عناد وار و عصبيّتش از بين نرفته و منطق دين نيز چنين اجازه‎اي نمي‎دهد كسي را كه جذب اسلام شده و به آن رو آورده در ابتداي امر، او را تنها بخاطر عدم صحّت قرائت، ترد كند و يا عامل تردش را به وجود آورد و عكس العمل پيامبر نيز در مشكلات اجتماعي، بسيار زيبا و دقيق است چرا كه تمام افعال و اقوالش به تعليم و برگرفته از وحي الهي است.
از آنجا كه لهجه‎هاي عرب بسيار متفاوت است و اگر قرار بود قبل از مأنوس شدن با قرائت قرآن، به لهجة قريش به عرب تازه مسلمان بگويي غلط خواندي، آن روحيه، لجاج و عنادش طغيان مي‎نمود و از دين خارج مي‎گشت و يا كينه به دل مي‎گرفت. پس چه زيباست كه پيامبر در ابتداي امر، همة قرائت‎ها را ـ كه معناي اصلي تغيير نيافته ـ تأييد مي‎نمايد و به يكي مي‎فرمايد: «أحسنت» نيكو و درست خواندي و به ديگري كه ـ به گونه‎اي ديگر قرائت كرده ـ مي‎فرمايد: «أصَبْتَ» به حق قرائت نمودي و به سومي مي‎فرمايد: «هكذا أُنزلت» يعني آيه همين گونه نازل شد.
البته قابل توجه است كه تأييد پيامبر، قراءات مختلف را و يا مجوّز ايشان در قراءات مختلف به جهت تيسير، بدانگونه نيست كه هر كس به هر شكل خواست بخواند بلكه بايد مراد اصلي خداوند تبارك و تعالي تغيير نكند و چنين اتفاقي هم طبعاً رخ نمي‎داده چرا كه تازه مسلمانان قصد عناد ورزي با قرآن را نداشتند و چه بسا اهتمام در صحّت قرائت و تعلّم شيوة قرائت پيامبر داشته‎اند ولي چون كلمات، هم معنا و مترداف بوده‎اند لذا بعضي از آنها را كه فراموش مي‎كردند و به جايش كلمة مترادف را مي‎گذاشتند و بنا بر مقدّمه‎اي كه بيان داشتيم، بايد بگوييم كه منظور پيامبر از كلمة «أنزل» معناي مجازي بوده و نه حقيقي و اين مطلب بر متبحّر علوم اسلامي واضح و روشن است.
بعد از تعليم و قرائت پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ صحابيان در صدد حفظ و يادگيري آن بوده‎اند و از آنجا كه صحابيان از قبايل متعدد عرب بوده‎اند كه هر كدام لهجه و اصطلاح خاص خود را داشته‎اند، پس در امر قرائت، طبيعي است كه دچار اختلاف قرائت شوند و چه بسا از اين امر رنج مي‎برده‎اند و به پيامبر مراجعه كرده و خواستار اصلاح اين مشكل اجتماعي مي‎شدند و تحقيقاً پيامبر اكرم نيز امر به ما لايطاق نمي‎كند ـ و واقعاً هم مشكل ما لا يطاق بوده ـ چون يادگيري يك لهجه و زبان خاصي كه قرآن به آن شيوه نازل شده، براي افرادي كه در تمام عمر با لهجة خودشان مأنوس بوده‎اند، نامأنوس مي‎نموده و براي پيران با ممارست و رياضت همراه بوده است.
پس بنابراين، تيسيراً‌علي الأمّه اين اختلاف قرائت را مي‎پذيرفته است؛ چون معنا و مراد اصلي خداوند تغيير نمي‎يافته ـ و تا حدّي كه مقصود اصلي خداوند تغيير نيابد حضرت، مي‎پذيرفت ـ و چون ما معتقديم كه تمامي افعال و اقوال پيامبر، تعليم وحي است پس بايد قبول كنيم كه اصطلاح «أنزل» در حديث از اين باب است و پيامبر خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ مجازگويي فرموده است.
اين جواز قراءات، مقطعي و براي يك برهه از زمان نيست؛ چون نسخ نشده و مادامي كه براي افراد، قرائت، مشكل و حرج داشته باشد، اين اجازه داده شده، لذا آنهايي كه فكر مي‎كنند عثمان مردم را بر يك قرائت جمع كرد و بعد از آن اين حديث نسخ شده، در اشتباه مي‎باشند؛ چون عمل عثمان، جهت رفع حرج و عسر نبود بلكه جهت نجات مسلمين از انحراف بود، همانطوركه اشاره شد، هر گروه بخاطر قرائت مختلف، با اختلاف بسيار شديد، گروه ديگر را تكفير مي‎كرد.[8]
بنابراين، بايد گفت اين اختلافات، دامنة چشمگيري پيدا كرد و تلاش‎هاي عثمان هم ثمري نبخشيد، اگر چه باعث شد بعدها قراءات صحيح در همان شهرهايي شهرت پيدا كند كه آن پنج مصحف بدان‎ها فرستاده شده بود تا اينكه همزمان با اختلاف قراءات، قرّاء سبعه از شهرهاي بزرگ بپا خواستند و از اول دوران جواني به امر قرائت اهتمام ورزيدند و تمام عمر خود را صرف تتبّع و تحقيق در امر قرائت نمودند و به طوري كه اشاره شد آنها هميشه اوقاتشان را در امر قرائت صرف مي‎كردند و در بلاد اسلامي مشهور شدند و همة مردم آنها را به عنوان موثّق‎ترين اشخاص و قرائتشان را به عنوان بهترين قرائت، برگزيدند.
ما براي اثبات اين كه اين حديثِ پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ به قراءات سبعه اشعار دارد ـ البته نه مستقيماً ـ دو دليل اساسي مي‎آوريم:
دليل اول:
1. بي‎شك مسلمين در امر قرائت ـ به علل مختلف ـ دچار اختلاف قرائت مي‎شده‎اند و اين يك الزام اجتماعي بوده است.
2. و نيز تحقيقاً براي رفع اين مشكل به پيامبر خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ رجوع مي‎نموده‎اند.
3. و طبعاً پيامبر نيز براي رفع مشكل، چاره‎اي مي‎انديشيد و تا آنجا كه محتواي اصلي آيه و منظور خداوند تغيير نيابد، به اختلاف قراءات اجازه مي‎داد.
حال مي‎گوييم اين اختلاف كه يك الزام اجتماعي است تا اواخر قرن اول امتداد يافته است، ولي بي‎شك عدّه‎اي از اصحاب، تابعين، طبقة اول و دوم قاريان، در شيوة قرائت قيد «ما لم تجعل رحمةً عذاباً أو عذاباً رحمةً»را رعايت ننموده‎اند و از عدم تغيير سياق آيه به كنار رفته‎اند و اين عدّه موجب شده‎اند كه اختلاف از حدّ لفظ گذشته و به اختلاف در معناي آيه منجر شود و امر پيامبر اسلام اجرا نشود و متعلمين اينان نيز چنين بوده‎اند و تا اواخر قرن اول، اين مشكل گريبان گير جامعة مسلمين بوده تا اينكه عدّه‎اي با كارداني و تحمّل مشكلاتِ تحقيق و تتبّع و صرف عمر در اين راه، توانستند اين اختلاف قراءات را پيش ببرند البته تا جايي كه مخالف سفارش پيامبر اكرم نشده باشد؛ يعني عدم تغيير محتواي آيه و مقصود خداوند متعال، با اين فرق كه درعصر پيامبر اين امكان وجود داشت كه همان قرائت مُنزل را آموخت و بخاطر سپرد و تلاوت كرد ـ و لو باعسرت و سختي ـ لكن در اين زمان (اواخر قرن اوّل) هر يك از قرّاء سبعه فقط توانستند به صحيح‎ترين وجهي كه مي‎شود قرائت كرد، دست يازند.

[1] . از علماي تشيّع در كتاب‎هاي: التمهيد في علوم القرآن به نقل از خصال صدوق، ابواب السبعه، ج 2، ص 358، شمارة 44. در مصباح الفقيه، كتاب الصلوة، ص 274 و... و از علماي تسنن در كتاب‎هاي، صحيح بخاري، ج 6، ص 185 و 227. در الاتقان في علوم القرآن، ج 1.
[2] . مثل صاحب التمهيد.
[3] . مثل صاحب پژوهشي در قرآن.
[4] . مصباح الفقيه، حاج آقا رضا همداني (ره)، كتاب الصلوة، ص 274.
[5] . سورة حج، آية 78.
[6] . دانشمند فرزانه استاد آيت الله محمد هادي معرفت، بدون نقل دليل، اين حديث را مورد ريب قرار داده است. اين ناچيز با اعتراف به توشة بسيار ناچيز علمي و با پوزش از مقام ارزشمند آن دانشمند معظّم، در برخي موار نظرات آن استاد را در فصل قبل و اين فصل مورد انتقاد قرار داده‎ام.
[7] . البرهان في علوم القرآن، ج 1، ص 212.
[8] . بحوث في تاريخ القرآن و علومه، ابوالفضل ميرمحمدي، به نقل از فتح الباري، ج 9، ص 14 و 15.
@#@
با دقّت در مطلبي كه بيان كرديم، نتيجه اين مي‎شود كه «قراءات سبعه» نيز از مصاديق اين حديث مي‎باشند بلكه چون در حال حاضر ما فقط همين هفت نو قرائت را داريم ـ به اجماع علماي عامّه و خاصّه ـ بايد بگوييم مصداق حديث پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ فقط همين قراءات سبعه است (دقت شود)
ما نمي‎گوييم پيامبر خدا پيشگويي كرده و منظورشان از «أحرف سبعه» همان اشخاص مشخص قرّاء سبعه هستند بلكه مي‎گوييم اين حديث در حال حاضر در قرائت آنان منحصر مي‎شود.
حال ممكن است اين سؤال پيش آيد كه در اين صورت بايد كلمة «أحرف» به معناي قرائت‎ها باشد و نه معناي ديگر.
اتفاقاً ما به منابع تاريخي و روايي مراجعه نموديم و معلوم شده كه در بسياري از روايات و احاديث، منظور از «حرف، قرائت» است و فقط مي‎توان از «حرف، قرائت» را مقصود گوينده دانست و بعضاً خود نيز تصريح كرده‎اند.
«علّامة شعراني» مي‎فرمايد: «آنچه نزد ما مقبول است، نازل شدن قرآن بر حرف واحد مي‎باشد، مقصودم قرائت واحد است».[1]
در تاريخ قرآن آمده است: «معناي ديگر أحرف، قراءات است اگر چه قراءات مستلزم كلمات و سخنان زياد است (از حيث معناي لغوي) ولي پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ از باب تسمية الكل باسم جزئه از قراءات، به «أحرف» تعبير فرموده».[2]
و نيز زرقاني در «مناهل العرفان» و طبري در تفسيرش و همچنين ابن الجزري در طبقات القرّاء و ابوعمرو الداني، «حرف» را به «قرائت» ترجمه نموده‎اند؛ يعني از «حرف، قرائت» را قصد كرده‎اند.
دليل دوم:
اكثر بلكه همة دانشمندان علوم قرآني كه به توضيح اين حديث پرداخته‎اند، آن را از نقطه نظر «أحرف سبعه» يا «سبعة أحرف» مورد پژوهش و تحقيق قرار داده‎اند؛ يعني از كلّ حديث فقط كلمة «سبعة أحرف» را بررسي كرده‎اند كه مقصود از «أحرف» چيست؟ چون همة معضلات در فهم معناي «أحرف» و «سبعه» است و هر كس را نظري در اين باب مي‎باشد، علي هذا اين حديث، به حديث «سبعة أحرف» يا «أحرف سبعه» شهرت يافته است.
ابتدا در معناي كلمة «سبعه» بحث مي‎كنيم، عدّه‎اي از دانشمندان در صدد بيان اين نكته بوده‎اند كه منظور پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ از سبعه، عدد حصري نيست بلكه در حديث، «سبعه» دلالت بر كثرت دارد. اگر چنين بود، معناي «أحرف» و تفسير آن به وجوه متعدد، آسان بود امّا چه كنيم كه سستي اين قول بسيار آشكار است. و سيوطي اين نظريّه را با دلايل قطعي رد كرده و واقعاً با پرمايگي، اين سطور را نگاشته است.[3]
و بسياري از علماي علوم قرآني معتقدند كه عدد «سبعه» دالّ بر «حصر» است نه كثرت[4]، خصوصاً كه در تمامي احاديث وارده، عدد «هفت» آمده نه «هفتصد»، تا دلالت بر كثرت كند.
و امّا در معناي كلمة «أحرف»، حقير گويد اين بحث را صاحب «مباحث في علوم القرآن» جدّاً با استواري نگاشته و نظر وي با عقل و نقل مطابق است:
در تبيين و تفسير معاني كلمة أحرف، اختلاف عقيده بين علما و دانشمندان اسلامي بسيار است به گونه‎اي كه گروهي از آنان 35 معناي متعدد و عده‎اي چهل معنا براي اين حديث متذكّر شده‎اند، گرچه اكثر اين معاني با عدم تأييد روايت صحيح و منطق سليم همراهند. در اينجا چند نظريه را ذكر مي‎كنيم:
برخي گفته‎اند: مقصود از «حرف، قرائت» مي‎باشد مثل قول ابن جزري آنجا كه مي‎گويد: «شاميان قرآن را به حرف اين عامر مي‎خوانند» يعني با قرائت ابن عامر.
گروهي گفته‎اند: منظور از «حرف» يعني «مقصد» و «وجه» مي‎باشد.
گروهي گفته‎اند: مقصود از «سبعه» عدد مشخص نيست و دلالت بر كثرت دارد.
گروهي گفته‎اند: از «احرف سبعه» لهجه‎هاي گوناگون قصد شده است.
گروهي گفته‎اند: «احرف سبعه» متشكل از اظهار، ادغام، روم، اشمام، تخفيف، تسهيل و نقل و ابدال است.
تعدادي متذكر شده‎اند كه: مقصود از آن، قبايل: هذيل، قريش، تميم، ازد، ربيعه، هوازن و سعد بن بكر مي‎باشد.
و گفته‎اند: «احرف سبعه» عبارت از هفت علم است: علم انشاء و احياء، علم توحيد و تنزيه، علم صفات ذات، علم صفات افعال، علم صفات عفو و عذاب، علم حشر و حساب، علم نبوّت.
و همچنين گفته شده: مقصود از «احرف سبعه»، هفت دسته از آيات قرآن مي‎باشد: مطلق و مقيّد، عام و خاص، نصّ و مؤوّل، ناسخ و منسوخ، مجمل و مفسّر، استثناء، قَسَم‎هاي قرآن و نظرات بسيار ديگر آمده است.
و در ادامه از كتاب مباحث في علوم القرآن چنين آمده: مي‎توان گفت منظور از وجوه سبعه، سهل گيري پيامبر در خواندن قرآن براي مسلمين است، يعني اگر مسلمانان از اين وجوه تخفيف استعمال كنند و آيات الهي را متفاوت با قرائت اصلي بخوانند صحيح بوده و بدون اشكال است چرا كه قرائت‎هاي مختلف با قرائت اصلي در هفت وجه تفاوت دارند:
1. تفاوت در اعراب، با تغيير ياعدم تغيير در معنا مانند: «فَتُلقي» و «فَتَلَقّي» با تغيير معنا و مانند: «وَ لايَضار» و «و لايُضار» بدون تغيير معنا.
2. تفاوت در حرف، بدون تغيير شكل خطي كلمه با تغيير معنا مثل: «يعلمون» و «تعلمون» و با تغيير شكل كلمه و بدون تغيير معنا مثل: «الصراط» و «السراط».
3. اختلاف در مفرد و مثني و جمع و تذكير و تأنيث آوردن كلمات قرآن مانند: «لأمانتهم» و «لأماناتهم» و...
4. اختلاف در آوردن كلمات مترادف: مانند: «أيديهما» و «ايمانهما».
5. اختلاف در تقدّم و تأخّر كلمات مانند: «فيُقتلون و يَقتلون» و «فيَقتلون و يُقتلون».
6. اختلاف در حذف و اثبات حروف جرّ يا عاطفه مي‎باشد مانند: «تَجري تَحتها» با «تَجري مِن تَحتها» يا: «و قالوا اتّخذ الله» با «قالوا اتخذ الله».
7. اختلاف در لهجه‎هاست مثل: «الصلاة» و «الطلاق» كه طبق قاعده بايد با ترقيق لام ادا شود امّا بنا بر قرائتي بر اثر تغيُّر لهجه با تفخيم لام قرائت شده‎اند.
ابن هشام مي‎گويد: وقتي قبايل عرب اشعار همديگر را مي‎خواندند، در خواندن شعرِ شاعرِ قبيلة ديگر، تغييراتي به اقتضاي عادت لساني خود ايجاد مي‎كردند.
قابل توجه اينكه: منظور از ذكر وجود هفتگانه اختلافات، جمع شدن همة آنها در كلمة واحد نيست بلكه ممكن است گاهي در يك كلمه دو وجه اختلاف يا بيشتر فراهم آيد.[5]
و امّا مسئلة بسيار مهمي كه «دكتر صبحي صالح» پس از بيان نظريّه خود بدان نپرداخته، اينكه آيا اين وجوه مختلف هفتگانه، در قراءات معتبر است يا غير معتبر؟ اگر بگوييد اعمّ است كه بي‎شك وجوه، منحصر در اين هفت قسم نمي‎شود و اگر بگوييد از قراءات معتبر گرفته شده، گوييم اين قراءات معتبر متّفقاً (عامّه و خاصّه) منحصر در قراءات قرّاء سبعه است.
پس وجوه هفتگانة مذكور از قراءات سبعه اخذ شده و باز هم بايد بگوييم كه «أحرف سبعه» غير مستقيم به «قراءات سبعه» بازگشت مي‎كند.
تأييد ائمّة معصومين ـ عليهم السّلام ـ
در ذيل اين عنوان نيز از دو جهت بحث خواهيم كرد.
حكومت بني اميه بعد از خسارات بي‎شماري كه به پيكر اسلام وارد ساخت كه تا كنون نيز اثرات سوء آن مشهود است، مي‎رفت تا سستي و سقوط خود را شاهد باشد و درعوض، سلسلة بني عباس در حال به دست گرفتن حكومت و قدرت بودند. بين اين دو طايفة ظالم و ستمگر، نبردي نه آن چنان ظاهر و ملموس در گرفته بود و هر يك مصمم بود تا بر تخت سلطنت بنشيند، امويان خواهان آن بودند كه حكومت همچنان در دستشان باشد و عباسيان نيز چون پايه‎هاي حكومت امويان را سست مي‎انگاشتند، خواهان تصرف تخت و تاج آن بودند لذا اشتغال ظالمين با ظالمين تحقق يافته و جوّ اجتماعي بسيار مساعد بود تا امام آن عصر ـ امام محمد باقر و بعد امام جعفر صادق ـ عليهما السّلام ـ ـ به ترويج علوم و معارف اسلامي بپردازند و چنين نيز شد تا آنجا كه امام صادق ـ عليه السّلام ـ بنياد يا مدرسه و يا محفل درسي داشته و شاگردان بسياري در علوم ناب اسلامي پرورانده است. از آنجا كه دو طايفة مذكور در فكر تصرف حكومت بودند به مسائل اجتماعي مسلمين توجه چنداني نداشتند، در همين زمان بود كه تدوين احاديث آغاز گشت.[6]
و تحقيقاً در همين دوران بوده كه «علم قرائت» بسيار مطرح بلكه مسئلة روز بوده است. و چون امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي‎توانستند به راحتي مسائل ديني و مشكلات مردم را رسيدگي كنند ـ بخاطر عدم وجود مزاحم يا كم بودن مزاحمت از سوي حكومت وقت كه درگير كسب قدرت بود ـ و اصلاً فقه را در همين زمان به متعلمين آموزش داده‎اند، لذا مذهب شيعه به آن عزيز منسوب گشته و علم فقه نيز «جعفري» نام گرفته است.
مقصود اينكه حتماً در مورد قراءات مختلف و صحّت يا عدم صحّت آنها به امام صادق ـ عليه السّلام ـ رجوع كرده‎اند و امام ـ عليه السّلام ـ نيز يقيناً جواب فرموده‎اند كه جواب آن عزيز را مطرح خواهيم كرد.
و «امّا بيان قسم اول»:
حديث سبعة احرف در بيان ائمّة معصومين
مضمون اين حديث با عبارات مختلف از پيامبر اكرم، امام اميرالمؤمنين، امام محمد باقر وامام جعفر صادق ـ عليهم السّلام ـ از سوي علماي شيعه روايت شده است.
الف. صدوق ـ عليه الرحمه ـ درخصال طي سندي از عيسي بن عبدالله الهاشمي و او از پدرش و او از پدرانش روايت كرده كه پيامبر فرمود: «أتاني آتٍ مِن الله، فقال: انّ الله يأمُركَ أن تَقْرَأَ الْقُرآنَ علي حرفٍ واحدٍ. فَقُلتُ: يا رَبِّ وَسِّعْ عَلي أُمّتي، فقال: انّ الله يأمُركَ أن تَقْرَأَ القُرآن عَلي سبعة أحرفٍ».[7]

[1] . حاشية فصل الخطاب، محدث نوري (ره)، ص 2.
[2] . پژوهشي در تاريخ قرآن كريم به نقل از مجلة دانشكدة دانشگاه فؤاد، ص 110.
[3] . الاتقان في علوم القرآن، عبدالرحمن سيوطي، ج 1، ص 78.
[4] . مباحث في علوم القرآن، صبحي صالح، به نقل از البرهان، ج 1، ص 212.
[5] . مباحث في علوم القرآن، دكتر صبحي صالح، آخرين قسمت فصل سوم با تلخيص.
[6] . روش علّامة طباطبائي در الميزان، علي الأوسي، مترجم: سيد حسن ميرجليلي، ص 137.
[7] . التمهيد في علوم القرآن، به نقل از خصال، صدوق، ج 2، ص 358.
@#@
يعني: «از جانب خدا به من گفته شد كه خداوند مي‎فرمايد: قرآن را به حرف واحد قرائت كن، پس من گفتم اي پروردگار من! بر امت من توسعه بده (و آنان را در تنگنا قرار مده) كه آنگاه گفت: خداوند تو را امر مي‎كند كه قرآن را بر هفت حرف بخوان».
ب. ابوعبدالله محمد بن ابراهيم نعماني طي حديثي از امام اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ نقل نموده كه آن عزيز فرموده است: «أُنزِلَ الْقُرآن علي سبعة أقسامٍ كُلٌّ مِنها شافٍ كافٍ وهي: أمرٌ و زَجرٌ و ترغيبٌ و ترهيبٌ و جدلٌ و مثلٌ و قصص».[1]
يعني: «قرآن بر هفت قِسم نازل شده هر يك از آنها كافي و شافي است و آنها عبارتند از: امر و زجر و ترغيب و ترهيب و جدل و مثل و قصص».
ج. محمد بن حسن صفّار طيّ حديثي از امام محمد باقر ـ عليه السّلام ـ نقل مي‎كند كه آن عزيز فرمود: «تفسير القرآن عَلي سبعة أحرفٍ مِنهُ ما كانَ و مِنهُ ما لَم يكن بَعدُ ذلكَ تَعرفُه‏ُ الْأئِمّه».[2]
يعني: «تفسير قرآن به هفت وجه ممكن است كه برخي از آن وجوه شناخته شده و برخي شناخته نشده است و امامان آن را مي‎دانند».
د. علّامة مجلسي (ره) با سند خود از حمّاد بن عثمان نقل مي‎كند كه به امام صادق ـ عليه السّلام ـ عرض كردم: احاديث شما براي ما مختلف نقل شده است، فرمود: «اِنَّ القُرآن نُزِّلَ علي سَبعة أحرفٍ و أدني ما لِلإِمام أن يُفتي علي سبعة وجوهٍ... ثُمّ قال: هذا عطاؤُنا فامنن أو امسك بغير حساب».[3]
يعني: «قرآن با هفت حرف نازل شده و كمترين حقّي كه براي امام است اينكه بر هفت وجه فتوا بدهد و اين هدية خداست و ما مي‎توانيم آن را به مردم ببخشيم و يا نبخشيم و امساك كنيم».
اينها احاديثي هستند كه در كتب مختلف شيعي از ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ نقل شده است و با توجه به اين كه قراءات قرآني و خصوصاً قرّاء سبعه هم عصر با امام باقر و امام صادق ـ عليهما السّلام ـ بوده‎اند و با توجه و مقدمه‎اي كه در ابتداي بحث بيان شد، مسلمين جهت آگاهي از نظر معصومين ـ عليهم السّلام ـ در مورد قراءات به آن عزيزان رجوع مي‎كرده‎اند و محال است كه آنان بدون جواب، ردّ كنند. پس چه با سكوتي كه دالّ بر رضاست و چه بياناً ـ كه هر دو وجه وارد شده ـ تأييد فرموده‎اند.
اگرچه در اين احاديث مستقيماً به قراءات سبعه اشاره نفرموده‎اند ولي با اين بيان، چه بسا خواسته‎اند رضاي خودشان را نسبت به قراءات ابراز نمايند و صحّه بگذارند.
عدّه‎اي از دانشمندان علوم قرآني[4] اشكال نموده‎اند كه اين احاديث مخالف با حديثي است كه امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: در جواب كسي كه پرسيد: آيا آنچه مردم مي‎گويند (كه قرآن را با هفت حرف مي‎شود خواند) صحت دارد؟ فرمود: «نه، دروغ مي‎گويند»، تا اينكه مي‎فرمايد: «قرآن با يك حرف و از طرف فردي يكتا نازل شده است».[5]
و نيز امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرموده باشد كه: «قرآن قِسم واحد و يكي است و از طرف فردي يكتا نازل شده است و اختلاف از ناحية روات است».[6]
صاحب مصباح الفقيه پس از نقل حديث مي‎فرمايد: «تكذيب امام ـ عليه السّلام ـ مربوط به مطلب و تفسيري است كه ازحديث كرده‎اند و در واقع تكذيب، راجع به دلالت روايت است نه سند آن (يعني تفسيري كه آن شخص از حديث كرده، به نزول بر هفت وجه را امام تكذيب كرده است نه جواز قرائت بر هفت وجه را چرا كه ما معتقديم قرآن فقط بر يك قرائت بر پيامبر خدا نازل شده است) زيرا مي‎شود گفت اين عبارت (حديث أحرف سبعه (جواز قرائت بر هفت وجه)) از پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ صادر شده است بلكه ادّعاي تواتر آن را نيز نموده‎اند»[7]، (دقت شود).
در اين قسم، احاديثي را كه آورديم اگر چه مستقيماً قراءات سبع را قصد نكرده بودند امّا با اندكي دقت مي‎توان منظور امام ـ عليه السّلام ـ را دريافت . اينك در قسم دو، احاديثي را مي‎آوريم كه امام ـ عليه السّلام ـ مستقيماً به قراءات سبعه اشاره مي‎نمايد.
و «امّا قسم دوم»:
از آنجا كه علوم اسلامي، عموماً و علم قرائت قرآن خصوصاً در زمان امام باقر و امام صادق ـ عليهما السّلام ـ رشد بسيار ملموس و محسوسي بين مسلمين داشته و نيز مسئلة تحقيق و بررسي و در نهايت اشتهار و أعلميّت عدّه‎اي مشخص در مسئلة قراءات در همين عصر بود، مي‎توان نتيجه گرفت كه از شيعيان آن حضرات أَبعَد است كه در مورد مسئلة قرائت، هيچ سؤالي ننموده و يا اهميّتي نداده باشند.
حال، مي‎گوييم در هيچ يك از كتب احاديث ـ چه با سند معتبر يا غير معتبر و چه در اخبار متواتر و يا آحاد ـ نداريم كه بر عدم صحّت قراءات يا عدم وثاقت قرّاء تصريح يا با كنايه مطلبي بر عليه اينها بيان نموده باشند بنابر اين، يقيناً آن حضرات با قراءات مشهور كه بين مسلمين بوده و مشهورترين آن‎ها قرائت قرّاء سبعه مي‎باشد مخالفت نورزيده‎اند. حال در مقابل سؤال، دو گونه مي‎شود صحّه گذاشت: يا با سكوت و يا با نطق.
در چند حديث به نقل از علماي بزرگ تشيّع (مثل شيخ صدوق) اخباري به ما رسيده كه حضرات معصومين ـ عليهم السّلام ـ به اطاعت از قرائت مشهور بين مردم ـ كه همان قرائت قرّاء سبعه و بعضاً عشره بوده است ـ امر فرموده‎اند.
در «وسائل الشيعه» آمده است كه امام صادق ـ عليه السّلام ـ در سؤال شخصي كه در مورد قراءات قرآن بود فرمود: «و اقْرَؤُا كَما عَلَّمْتُمْ».[8]
و نيز در جاي ديگر به همين مناسبت فرموده است: «اقْرَءْ كما يَقْرَءُ النّاس».[9]
و در جاي ديگر: «اِقْرَؤُا كما تَعَلَّمْتُم».[10]
اين قسمت را با سخن علّامه حسن زادة آملي در اين مورد به پايان مي‎رسانيم: «ائمّه ما ـ عليهم السّلام ـ با اين قرائتها موافقت نموده‎اند چون در عصر ايشان رايج بوده است و ايشان، مردم را از عمل به آن قراءات منع نمي‎نمودند و همه جا قرائت امامان، موافق يكي از هفت قرائت است و اينكه قرائتي از ايشان روايت شود كه غير از قرائت‎هاي متواتر باشد بسيار كم است و اين مسائل با دقت براي متبحّر علوم قرآني واضح مي‎گردد».[11]

[1] . التمهيد في علوم القرآن به نقل از رسالة النعماني في صنوف آي القرآن.
[2] . التمهيدفي علوم القرآن به نقل از بصائر الدّرجات، ص 196 همين حديث را علّامه مجلسي (ره) از زراره و او از امام محمد باقر ـ عليه السّلام ـ در بحار الانوار، ج 92، ص 98 نقل كرده است.
[3] . بحارالانوار، علّامة مجلسي (ره)، ج 92، ص 83 با همين مضمون و با كمي تغيير در عبارت از: التمهيد في علوم القرآن به نقل از: خصال صدوق، ج 2، ص 358.
[4] . مثل صاحب التمهيد و استدشان ايت الله خوئي (ره).
[5] . اصول كافي، ثقة الاسلام كليني، ج 2، باب النوادر.
[6] . همان مدرك.
[7] . مصباح الفقيه، حاج آقا رضا همداني (ره)، كتاب الصلوة، ص 274.
[8] . وسائل الشيعه، شيخ حرّ عاملي (ره)، كتاب الصلوة، ج 4، ص 821.
[9] . سر البيان، ص 61 به نقل از شيخ صدوق ـ عليه الرحمه ـ در خصال صدوق و نيز در پژوهشي در قرآن، ص 376.
[10] . سر البيان، ص 61 به نقل از شيخ صدوق ـ عليه الرحمه ـ در خصال صدوق و نيز در پژوهشي در قرآن، ص 376.
[11] . فصل الخطاب في اثبات عدم تحريف كتاب ربّ الارباب، تأليف آيت الله حسن زادة آملي.