شرح آیه 231 سوره مبارکه بقره

231- وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ ۚ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِّتَعْتَدُوا ۚ وَمَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ ۚ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا ۚ وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

231- و هنگامى که زنان را طلاق دادید، و به پایان عده خود رسیدند، یا به طور شایسته آنها را نگاه دارید (و آشتى کنید)، و یا به طرز پسندیده اى آنها را رها سازید; و آنها را به خاطر زیان رساندن نگاه ندارید تا (به حقوقشان) تجاوز کنید. و کسى که چنین کند، به خویشتن ستم کرده است. و (با این کارها) آیات خدا را به استهزا نگیرید. و نعمت خدا را بر خود بیاد بیاورید، و کتاب آسمانى و علم و دانشى را که بر شما نازل کرده، و شما را با آن، پند مى دهد. و از خدا پروا کنید و بدانید خداوند از هر چیزى (حتى از نیّت هاى شما) آگاه است.

باز هم محدودیت هاى دیگر طلاق

به دنبال آیات گذشته، این آیه نیز، اشاره به محدودیت هاى دیگرى در امر طلاق مى کند، تا از نادیده گرفتن حقوق زن جلوگیرى کند.

در آغاز مى گوید: «هنگامى که زنان را طلاق دادید و به آخرین روزهاى عدّه رسیدند (باز مى توانید با آنها آشتى کنید) یا به طرز پسندیده اى آنها را نگاه دارید، و یا به طرز پسندیده اى رها سازید» (وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوف أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوف).

یا صمیمانه تصمیم به ادامه زندگى زناشویى بگیرید و یا اگر زمینه را مساعد نمى بینید با نیکى از هم جدا شوید، نه با جنگ و جدال و اذیت و آزار و انتقام جویى.

پس از آن به مفهوم مقابل آن اشاره کرده، مى فرماید: «هرگز به خاطر ضرر زدن و تعدى کردن، آنها را نگه ندارید» (وَ لا تُمْسِکُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا).

این جمله، در حقیقت تفسیر کلمه «مَعْرُوف» است; زیرا در جاهلیت، گاه بازگشت به زناشویى را وسیله انتقام جویى قرار مى دادند، لذا با لحن قاطعى مى گوید: «هرگز نباید چنین فکرى در سر بپرورانید».

«چرا که هر کس چنین کند، به خویشتن ظلم و ستم کرده» (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ).

پس، این کارهاى نادرست تنها ستم بر زن نیست، بلکه ظلم و ستمى است که شما بر خود کرده اید زیرا:

اولاً ـ رجوع و بازگشتى که به قصد حق کشى و آزار باشد، هیچ گونه آرامشى در آن نمى توان یافت و محیط زندگى زناشویى براى هر دو جهنم سوزانى مى شود.

ثانیاً ـ از نظر اسلام، زن و مرد در نظام خلقت، عضو یک پیکرند بنابراین، پایمال کردن حقوق زن، تعدى و ظلم به خود خواهد بود.

ثالثاً ـ مردان با این ظلم و ستم در واقع به استقبال کیفر الهى مى روند و چه ستمى بر خویشتن از این بالاتر.

آن گاه، به همگان هشدار مى دهد و مى فرماید: «آیات خدا را به استهزاء نگیرید» (وَ لا تَتَّخِذُوا آیاتِ اللّهِ هُزُواً).

این تعبیر، نیز مى تواند اشاره به کارهاى خلاف عصر جاهلیت باشد که رسوبات آن در افکار مانده بود.

در حدیثى آمده است: در عصر جاهلیت بعضى از مردان، هنگامى که طلاق مى دادند مى گفتند: هدف ما بازى و شوخى بود و همچنین هنگامى که برده اى را آزاد یا زنى را به ازدواج خود در مى آوردند.

آیه فوق نازل شد و به آنها هشدار داد و پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود: هر کس زنى را طلاق دهد یا برده اى را آزاد کند، یا با زنى ازدواج نماید یا به ازدواج دیگرى درآورد بعد مدعى شود که بازى و شوخى مى کرده، از او قبول نخواهد شد و به عنوان جدى پذیرفته مى شود.(1)

این احتمال نیز وجود دارد که: آیه ناظر به حال کسانى باشد که براى اعمال خلاف خود کلاه شرعى درست مى کنند، و ظواهر را دستاویز قرار مى دهند، قرآن این کار را نوعى استهزاء به آیات الهى شمرده، و از جمله، همین مسأله ازدواج، طلاق و بازگشت در زمان عدّه به نیت انتقام جویى و آزار زن و تظاهر به این که از حق قانونى خود استفاده مى کنیم.

بنابراین، نباید با چشم پوشى از روح احکام الهى و چسبیدن به ظواهر خشک و قالب هاى بى روح، آیات الهى را بازیچه و ملعبه خود قرار داد، که گناه این کار شدیدتر، و مجازاتش دردناکتر است.

سپس مى افزاید: «نعمت خدا را بر خود به یاد آورید و نیز آنچه از کتاب آسمانى و دانش بر شما نازل کرده، و شما را با آن پند مى دهد» (وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتابِ وَ الْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ).

و در پایان مى فرماید: «و تقواى الهى پیشه کنید و بدانید خداوند به هر چیزى داناست» (وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْء عَلیمٌ).

این هشدارها به خاطر آن است که:

اولاً ـ توجه داشته باشند خداوند آنها را از خرافات، آداب و رسوم زشت جاهلیت در مورد ازدواج و طلاق و غیر آن رهائى بخشیده و به احکام حیاتبخش اسلام راهنمائى کرده، قدر آن را بشناسند و حق آنها را ادا کنند.

ثانیاً ـ در مورد حقوق زنان، از موقعیت خود سوء استفاده نکنند و بدانند خداوند حتى از نیات آنها آگاه است.(2)

* * *

1 ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 2، صفحه 964 (جلد 3، صفحه 156، مؤسسة التاریخ العربى، 1405 هـ ق، و جلد 3، صفحه 155، چاپى دیگر) ـ شبیه همین معنى با تفاوت مختصرى در تفسیر «مراغى»، جلد 2، صفحه 179 آمده است ـ «فیض القدیر شرح جامع الصغیر مناوى»، جلد 3، صفحه 396 (دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415 هـ ق) ـ «بحر المحیط»، جلد 2، صفحه 485، ذیل آیه مورد بحث ـ تفسیر «فخر رازى»، جلد 6، صفحه 451، ذیل آیه مورد بحث.

2 ـ بنابراین، جمله «وَ ما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتابِ وَ الْحِکْمَةِ» ممکن است عطف بیان «نِعْمَتَ اللّهِ» بوده باشد و یا از قبیل عطف خاص بر عام، و در این صورت «نِعْمَتَ اللّهِ» مفهوم وسیعى دارد که تمام نعمت هاى الهى را شامل مى شود، از جمله نعمت محبت و الفت که خداوند در میان دو همسر آفریده است.

......................

تفسیر نمونه