أَلاَ إِنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّد، صَلَّى الله عَلَیْهَ وَ آلَهِ کَمَثَلِ نُجُومِ السَّماءِ: إِذَا خَوَى نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ، فَکَأَنَّکُمْ قَدْ تَکَامَلَتْ مِنَ الله فِیکُمُ الصَّنَائِعُ، وَ أَرَاکُمْ مَا کُنْتُمْ تَأْمُلُونَ.
آگاه باشيد! آل محمّد(صلى الله عليه وآله) همانند ستارگان آسمانند که هرگاه يکى از آنها غروب کند، ديگرى طلوع مى کند. گويا (مى بينم در پرتو خاندان پيامبر(صلى الله عليه وآله)) نعمت هاى الهى بر شما کامل شده، و آنچه را آرزو داشته ايد، خدا به شما ارزانى داشته است.
در پرتو آل محمّد(صلى الله علیه وآله)
در قسمت پایانى این خطبه، امام(علیه السلام) همه مخاطبان خود را که منحصر به معاصران خویش نیست، مخاطب ساخته و مقام و موقعیّت اهل بیت را در عباراتى کوتاه، امّا بسیار پر معنا براى آنها شرح مى دهد. مى فرماید: «آگاه باشید! آل محمّد(صلى الله علیه وآله) همانند ستارگان آسمانند که هرگاه یکى از آنها غروب کند، دیگرى طلوع مى کند». (أَلاَ إِنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّد، صَلَّى الله عَلَیْهَ وَ آلَهِ کَمَثَلِ نُجُومِ السَّماءِ: إِذَا خَوَى(1)طَلَعَ نَجْمٌ). نَجْمٌ
سپس در تکمیل این سخن مى افزاید: «گویا (مى بینم) در پرتو خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله)، نعمت هاى الهى بر شما کامل شده و آنچه را آرزو داشته اید خداوند به شما ارزانى داشته است». (فَکَأَنَکُمْ قَدْ تَکَامَلَتْ مِنَ اللهِ فِیکُمُ الصَّنَائِعُ،(2)تَأْمُلُوونَ). وَ أَرَاکُمْ مَا کُنْتُمْ
امام(علیه السلام) در این سخن کوتاه، به چند نکته اشاره فرموده; نخست اینکه: آل محمّد(صلى الله علیه وآله) همانند ستارگانند که قرآن مجید درباره آنها مى فرماید: «وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ; آنها به وسیله ستارگان هدایت مى شوند».(3) و در جایى دیگر مى فرماید: «وَ هُؤَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ; خداوند کسى است که ستارگان را براى شما قرار داد; تا در تاریکى هاى صحرا و دریا بوسیله آنها هدایت شوید».(4)
در زمان هاى قدیم که قطب نما اختراع نشده بود و جادّه ها به صورت امروز نبود، قافله ها در صحراها، و کشتى ها در دریاها، در شب هاى تاریک به وسیله ستارگان آسمان راه را پیدا مى کردند و به منزل مقصود مى رسیدند و از ظلمات برّ و بحر رهایى مى یافتند.
نجات در دنیا و آخرت و راهیابى به سعادت دارَیْن نیز در پرتو هدایت آل محمّد(علیهم السلام) امکان پذیر است.
مطلب دیگر اینکه: آسمان، شب خالى از ستاره نمى شود; هر زمان ستارگانى آرام و آهسته غروب مى کنند، ستارگان دیگرى در افق مشرق ظاهر مى شوند; اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) نیز چنین هستند; هر امامى چشم از جهان فرو مى بندد، امام دیگرى جاى او را مى گیرد تا نوبت به حضرت مهدى(علیه السلام) رسد و با قیام خود جهان را پر از عدل و داد کند.
این تعبیر به خوبى نشان مى دهد که سلسله امامت گسستنى و تعطیل بردار نیست. یا به تعبیر دیگر: روى زمین از حجّت خدا، هرگز خالى نمى ماند و تعجّب در این است که بعضى از «شارحان نهج البلاغه» (مانند ابن ابى الحدید) هنگامى که جمله هاى پیشینِ این خطبه را تفسیر مى کند، مى گوید: اشاره به ظهور حضرت مهدى(علیه السلام) است که به عقیده طرفداران مذهب ما، در آخرالزمان متولّد مى شود و قیام به عدالت مى کند.
اگر این گوینده در جمله هاى محل بحث - که در ذیل خطبه آمده - دقّت مى کرد، به اشتباه خود در این سخن پى مى برد; ولى افسوس! که گاهى تعصّب ها اجازه نمى دهد تا قرینه اى به این روشنى مورد توجّه قرار گیرد.
آخرین مطلب اینکه: امام(علیه السلام) مى فرماید: پیروى از آل محمّد (صلى الله علیه وآله) سبب مى شود که به تمام آرزوهاى خویش برسید و نعمت هاى خداوند بر شما به کمال خود برسد و این دلیل بر نقش مؤثّر اهل بیت در تکامل دینى و دنیوى درهمه زمانهاست و اینکه بعضى از شارحان نهج البلاغه آن را اشاره به زمان ظهور حضرت مهدى(علیه السلام)دانسته اند، سخنى است بدون دلیل.
این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا وجود دارد، که امام(علیه السلام) مى فرماید: خداوند همه وسایل سعادت را براى شما فراهم کرده، که یکى از آنها وجود آل محمّد (صلى الله علیه وآله)است.
نکته ها
1- یک حدیث پرمعنا
آنچه امام(علیه السلام) در این بخش از خطبه، در مورد آل محمّد(صلى الله علیه وآله) و تشبیه آنها به ستارگان آسمان بیان فرموده، در واقع اقتباسى است از حدیث معروف پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) که درباره آنها فرموده است: «أَلنُّجُومُ أَمَانٌ لاَِهْلِ الأَرْضِ مِنَ الْغَرقِ، وَ أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لاُِمَّتِی مِنَ الاِْخْتِلاَفِ; ستارگان، مایه امنیّت و نجات ازغرق شدن براى اهل زمین هستند (زیرا در مسافرت هاى دریایى، با کمک ستارگان به مقصد مى رسیدند) و اهل بیت من، سبب امان و نجات امّتم از اختلافات هستند.»
این حدیث را «حاکم نیشابورى» از علماى معروف اهل سنّت در کتاب «مستدرک» از «ابن عبّاس» نقل مى کند و به دنبال آن مى گوید:
«هذا حَدیثٌ صَحیحُ الإِسْنَادِ; این حدیثى است که سندش صحیح است».(5)
عدّه دیگرى از معاریف اهل سنّت نیز، این حدیث یا شبیه آن را از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کرده اند; از جمله «حموینى» در «فرائد السمطین» «ابن حجر» در «صواعق»، «محمّد بن صبان» در «اسعاف الراغبین» و غیر آنان بود.(6)
مرحوم «علاّمه مجلسى» در بحث امامت «بحارالأنوار» بابى تحت عنوان «إِنَّهُمْ أَمَانٌ لاَِهْلِ الأَرْضِ مِنَ الْعَذَابِ» ذکر کرده، که در آن احادیث متعدّدى از طرق اهل بیت(علیهم السلام)آورده و در ضمن تصریح مى کند که «احمد بن حنبل» نیز در مسندش این حدیث را از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کرده است. (7)
روشن است که تشبیه اهل بیت(علیهم السلام) به ستارگان، به دلالت التزامى بر آنچه که امام(علیه السلام) در خطبه بالا فرموده نیز دلالت دارد; چرا که طبیعت ستارگان آسمان چنین است که هر زمان یکى از آنها در افق مغرب غروب کند، دیگرى در افق مشرق طلوع مى کند. اضافه بر این، تعبیر «أُمَّتی» که در حدیث آمده، نشان مى دهد که تمام امّت پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در طول زمان مى توانند از هدایت هاى اهل بیت(علیهم السلام) بهره مند شوند درنتیجه، همیشه امامى از اهل بیت(علیهم السلام) در میان امّت خواهد بود.
2- آخرین مرحله تکامل نعمت هاى الهى
این نکته نیز قابل توجّه است که تکامل نعمت هاى الهى در پرتو اهل بیت(علیهم السلام) در هر زمان خواهد بود، ولى نهایت کمال آن در عصر ظهور حضرت مهدى(علیه السلام) ارواحنا فداه است. همان گونه که در حدیثى که مرحوم «ابن میثم» در شرح خطبه بالا نقل کرده است، استفاده مى شود. او مى گوید: من در خطبه اى از آن حضرت سخنى یافتم که در واقع مى تواند شرح خطبه مورد بحث باشد; آنجا که مى گوید:
«یَا قَوْمِ اعْلَمُوا عِلْماً یَقِیناً! إِنَّ الَّذِی یَسْتَقْبِلُ قَائِمُنَا مِنْ أَمْرِجَاهِلِیّتِکُمْ لَیْسَ بِدوُنِ مَا اسْتَقْبَلَ الرَّسُولُ مِنْ أَمْرِجَاهِلِیَّتِکُمْ... وَ لَعَمْرِی لَیَنْزِعَنَّ عَنْکُمْ قُضَاةُ السُّوءِ، وَ لیَقْبِضَنَّ عَنْکُمْ الْمَرَاضَِینَ (المرائین) وَ لَیَعْزِلَنَّ عَنْکُمْ أُمَرَاءَ الْجَوْرِ، وَ لَیُطَهِّرَنَّ الأَرْضَ مِنْ کُلِّ غَاشٍّ وَ لَیَعْمَلَنَّ فِیکُمْ بِالْعَدْلِ، وَ لَیَقُومَنَّ فِیکُمْ بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ; اى مردم! به یقین بدانید جاهلیّتى که امام قائم، ما با آن روبه رو مى شود، کمتر از جاهلیتى که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) با آن روبه رو شد، نخواهد بود... و به جان خودم سوگند! که او تمام قضات فاسد را از جامعه شما دور مى کند و امتیاز طلبان و سازشکاران (یا ریاکاران) را بر مى گیرد و حاکمان جور را معزول مى سازد و زمین را از هر خیانتکارى پاک مى کند و در میان شما به عدل رفتار مى نماید و معیارهاى صحیح را در میان شما بر پا مى دارد.»(8)
1. «خوى» از مادّه «خوى» (بر وزن هوا) به معناى غروب کردن و سقوط نمودن است. 2. «صَنايع» جمع «صنيعه» در اين گونه موارد به معناى نعمت و احسان است. 3. سوره نحل، آيه 16. 4. سوره انعام، آيه 97. 5. مستدرک حاکم، جلد 3، صفحه 149. (طبق نقل إِحقاق الحق، جلد 9، صفحه 294). 6. براى آگاهى بيشتر به احقاق الحق، جلد 9، صفحه 294 تا 296 مراجعه شود. 7. بحارالانوار، جلد 27، صفحه 308 به بعد. 8. شرح نهج البلاغه ابن ميثم، جلد 3، صفحه 9.
