عِبَادَ اللّهِ، الاْنَ فَاعْلَمُوا، وَ الاَْلْسُنُ مُطْلَقَةٌ، وَ الاَْبْدَانُ صَحِیحَةٌ، وَ الاَْعْضَاءُ لَدْنَةٌ، وَ الْمُنْقَلَبُ فَسِیحٌ، وَ الْمَجَالُ عَرِیضٌ، قَبْلَ إِرْهَاقِ الْفَوْتِ، وَ حُلُولِ الْمَوْتِ. فَحَقِّقُوا عَلَیْکُمْ نُزُولَهُ، وَ لاَ تَنْتَظِرُوا قُدُومَهُ.
اى بندگان خدا ! هم اکنون (به هوش باشيد و) اعمال صالح انجام دهيد، در حالى که زبانها آزاد، بدنها سالم، اعضا و جوارح نرم و آماده، ميدان عمل وسيع و فرصت باقى است. (آرى) پيش از آنکه اين فرصت از دست برود و مرگ فرا رسد (از آن بهره گيريد); نزول مرگ را حق بشمريد و در انتظار آن (در آينده دور دست) نباشيد.
شرح و تفسیر
تا فرصت باقى است کارى کنید
امام(علیه السلام) در شرح این بخش از خطبه ـ همان گونه که قبلا اشاره کردیم ـ طریق نجات از حوادث خطرناکى را که در بخش قبل به آن اشاره فرمود، به وضوح نشان مى دهد که هر گاه این دستورات به کار گرفته شود نجات از امواج خطرناک دنیاى پر زرق و برق و فریبنده حتمى است، مى فرماید: «اى بندگان خدا! هم اکنون (به هوش باشید و) اعمال صالح انجام دهید، در حالى که زبان ها آزاد، بدنها سالم، اعضا و جوارح نرم و آماده، میدان عمل عمل وسیع و فرصت باقى است. پیش از آنکه این فرصت را از دست برود و مرگ فرا رسد (از آن بهره گیرید); نزول مرگ را حق بشمرید و در انتظار آن (در آینده دور دست) نباشید»; (عِبَادَ اللّهِ، الاْنَ فَاعْلَمُوا، وَ الاَْلْسُنُ مُطْلَقَةٌ، وَ الاَْبْدَانُ صَحِیحَةٌ، وَ الاَْعْضَاءُ لَدْنَةٌ(1)، وَ الْمُنْقَلَبُ(2) فَسِیحٌ(3)، وَ الْمَجَالُ عَرِیضٌ، قَبْلَ إِرْهَاقِ(4) الْفَوْتِ، وَ حُلُولِ الْمَوْتِ. فَحَقِّقُوا عَلَیْکُمْ نُزُولَهُ، وَ لاَ تَنْتَظِرُوا قُدُومَهُ).
امام(علیه السلام) در این عبارات پرمعنا به همگان مخصوصاً جوانان و پیران، هشدار مى دهد پیش از آنکه دوران پیرى و فرسودگى فرا رسد زبانها کند شود، بدنها بیمار، اعضا خشک و میدان تنگ و مجال کوتاه، آرى پیش از اینکه این امور رخ دهد، در فرصت خوبى که در اختیار دارید عمل کنید عمل که بهترین ذخیره و وسیله نجات، اعمال صالحه است.
همچنین تأکید مى کند که در هر سن و سالى که هستید، مرگ را دور دست نبینید. حتى در جوانى و شادابى و سلامت مانند غافلانى نباشید که وقتى به آنها گفته مى شود گناه بس است به درگاه خدا روى آورید، مى گویند: هنوز فرصت باقى است. زمان توبه و عمل صالح بعداً فرا مى رسد چه کسى مى داند فردا چه خواهد شد و چه کسى تضمین مى کند که تا یک ساعت دیگر چه پیش مى آید. و کدامین نفر از ما زنده است و کدامین زنده نیست. شبیه همین معنا در آغاز خطبه 237 نیز آمده است که مى فرماید: «فَاعْلَمُوا وَ اَنْتُمْ فی نَفْسِ الْبَقاءِ وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ وَ التَّوْبَةُ مَبْسُوطَةٌ; اکنون که در متن زندگى و حیات هستید و پرونده ها باز و بساط توبه گسترده است عمل کنید».
قابل توجه اینکه اکثر نسخه هاى نهج البلاغه در آغاز بخش این خطبه «الآنَ فَاعْلَمُوا» نوشته اند (به جاى فاعلموا) و قرائن، شهادت بر صحت همین نسخه مى دهد. انسجام مطالب و تناسب اندرزها هم حکایت از لزوم عمل دارد. خطبه 237 نیز گواه بر آن است.
1. «لَدْنَه» از ريشه «لدانه» بر وزن «شبانه» به معناى نرمى گرفته شده، يعنى پيش از آن که انسان به پيرى برسد و اعضاى او خشک و کم تحرّک شود. 2. «منقلب» به معناى محلّ بازگشت، در اينجا اشاره به ميدان عمل است. 3. «فسيح» از ريشه «فسح» بر وزن «مسح» به معناى گستردن و فسيح به معناى گسترده و وسيع است. 4. «ارهاق» از «رهق» بر وزن «شفق» به معناى کسى را تحت فشار قراردادن و نيز به معناى نزديک شدن آمده است; بنابراين «ارهاق الفوت» ممکن است اشاره به تحت فشار قرار گرفتن از ناحيه مرگ باشد و يا نزديک شدن به مرگ.
