شرح آیه 148 سوره مبارکه بقره

148- وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

148- هر امتى قبله اى دارد که خداوند آن را تعیین کرده است; (و به جاى گفتگو درباره قبله،) در نیکیها و اعمال خیر، بر یکدیگر سبقت جویید. هر جا باشید، خداوند همه شما را (در روز رستاخیز) حاضر مى کند; زیرا او، بر هر چیزى تواناست.

هر امتى قبله اى دارد

این آیه در حقیقت پاسخى به قوم یهود است که دیدیم سر و صداى زیادى پیرامون موضوع تغییر قبله به راه انداخته بودند، مى گوید: «هر گروه و طایفه اى قبله اى دارد که خداوند آن را تعیین کرده است» (وَ لِکُلّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها).

در طول تاریخ انبیاء، قبله هاى مختلفى بوده، و تغییر آن چیز عجیبى نیست، «قبله» همانند اصول دین نیست که تغییرناپذیر باشد، و یا همچون امور تکوینى که تخلف در آن میسر نشود.

بنابراین، زیاد درباره قبله گفتگو نکنید و به جاى آن «در اعمال خیر و نیکى ها بر یکدیگر سبقت جوئید» (فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ).

در عوضِ این که تمام وقت خود را صرف گفتگو در این مسأله فرعى کنید، به سراغ خوبى ها و پاکى ها بروید که میدان وسیع و گسترده اى دارد و در آن از یکدیگر پیشى گیرید; زیرا معیار ارزش وجودى شما، عمل پاک و نیک شما است.

این مضمون درست شبیه چیزى است که در آیه 177 همین سوره آمده است: لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآْخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّین...: «نیکوکارى این نیست که صورتتان را به طرف شرق و غرب کنید، بلکه نیکى (و نیکوکار) کسى است که ایمان به خدا، روز جزا و فرشتگان و پیامبران داشته باشد...» (و با الهام از ایمان راسخ اعمال صالح انجام دهد).

شما اگر مى خواهید «اسلام» یا «مسلمانان» را بیازمائید، با این برنامه ها بیازمائید، نه به مسأله تغییر قبله.

آنگاه به عنوان یک هشدار به خرده گیران، و تشویق نیکوکاران مى فرماید: «هر جا باشید، خداوند همه شما را حاضر خواهد کرد» (أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمیعاً).

در آن دادگاه بزرگ رستاخیز که صحنه نهائى پاداش و کیفر است، همه را حاضر خواهند کرد.

چنین نیست که عده اى مشغول انجام بهترین کارها باشند و گروهى دیگر جز سمپاشى، تخریب و اخلال، کار دیگرى نکنند، و با هم یکسان باشند و حساب و کتاب و جزائى در کار نباشد، مسلّم، بدانید: چنان روزى در پیش است و به همه حساب ها رسیدگى مى شود.

و از آنجا که ممکن است براى بعضى این جمله عجیب باشد که چگونه خداوند ذرات خاک هاى پراکنده انسان ها را هر جا که باشد جمع آورى مى کند و لباس حیات نوینى بر آنها مى پوشاند؟ بلافاصله مى گوید: «و خداوند بر هر کارى قدرت دارد» (إِنَّ اللّهَ عَلى کُلِّ شَیْء قَدیرٌ).

در حقیقت این جمله در پایان آیه، به منزله دلیل است براى جمله قبل یعنى «أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمیعاً».

* * *

نکته ها:

1 ـ روزى که یاران مهدى(علیه السلام) جمع مى شوند

در روایات متعددى که از ائمه اهل بیت(علیهم السلام) به ما رسیده جمله «أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمیعاً» به اصحاب مهدى(علیه السلام)تفسیر شده است.

از جمله در کتاب «روضه کافى» از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم که بعد از ذکر این جمله، فرمود: یَعْنِی أَصْحابَ الْقائِمِ الثَّلاثَ مِائَة وَ الْبِضْعَةَ عَشَرَ رَجُلاً قالَ وَ هُمْ وَ اللّهِ الأُمَّةُ الْمَعْدُودَةُ قالَ یَجْتَمِعُونَ وَ اللّهِ فِی ساعَة واحِدَة قَزَعٌ کَقَزَعِ الْخَرِیفِ:

«منظور اصحاب امام قائم(علیه السلام) هستند که سیصد و سیزده نفرند، به خدا سوگند منظور از امة معدودة آنها هستند، به خدا سوگند در یک ساعت همگى جمع مى شوند، همچون پاره هاى ابر پائیزى که بر اثر تند باد، جمع و متراکم مى گردد»!(1)

از امام على بن موسى الرضا(علیهما السلام) نیز نقل شده: وَ ذلِکَ وَ اللّهِ أَنْ لَوْ قَدْ قامَ قائِمُنا یَجْمَعُ اللّهُ إِلَیْهِ شِیعَتَنا مِنْ جَمِیعِ الْبُلْدانِ: «به خدا سوگند هنگامى که مهدى(علیه السلام) قیام کند، خدا تمام پیروان ما را از تمام شهرها گرد او جمع مى کند».(2)

بدون شک، این تفسیر از مفاهیم «بطون» آیه است; چرا که مى دانیم طبق روایات، آیات قرآن گاه معانى متعددى دارد که یک معنى ظاهرى، همگانى و عمومى است، و دیگرى معنى درونى و به اصطلاح بطن آیه است، که جز پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امامان(علیهم السلام) و کسانى که خدا بخواهد، از آن آگاه نیستند.

به تعبیر دیگر: در حقیقت این روایات اشاره به این مطلب است: خدائى که قدرت دارد ذرات پراکنده خاک انسان ها را در قیامت از نقاط مختلف جهان جمع آورى کند، به آسانى مى تواند یاران مهدى(علیه السلام) را در یک روز و یک ساعت براى افروختن نخستین جرقه هاى انقلاب به منظور تأسیس حکومت عدل الهى و پایان دادن به ظلم و ستم، جمع نماید.

* * *

2 ـ تفسیر جمله «وَ لِکُلّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها»

گفتیم: ظاهر آیه این است که اشاره به قبله هاى مختلفى است که خدا براى امت ها قرار داده، ولى بعضى احتمال داده اند: اشاره به معنى وسیع ترى است که شامل روش ها و برنامه هاى تکوینى مى شود، و در حقیقت معنى قضا و قدر تکوینى نیز از آن منظور بوده(3) (دقت کنید).

البته اگر قرائن قبل و بعد این آیه نبود، چنین تفسیرى امکان پذیر بود، ولى با توجه به این قرائن ظاهر همان معنى اول است، و جمله «هُوَ مُوَلِّیها» شبیه «فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها» است.

و به فرض که آیه اشاره به این معنى باشد هرگز به مفهوم قضا و قدر اجبارى نیست، بلکه همان قضا و قدرى است که با اصل آزادى اراده و اختیار سازگار است.(4)

* * *

1 ـ «کافى»، جلد 8، صفحه 313، حدیث 487 (دار الکتب الاسلامیة) ـ «نور الثقلین»، جلد اول، صفحه 139 ـ «بحار الانوار»، جلد 52، صفحات 288 و 342.

2 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث ـ «بحار الانوار»، جلد 52، صفحه 291 ـ تفسیر «عیاشى»، جلد 1، صفحه 66 (چاپخانه علمیه).

3 ـ تفسیر «المیزان»، جلد اول، صفحه 331.

4 ـ براى توضیح بیشتر به کتاب «انگیزه پیدایش مذهب»، فصل قضا و قدر مراجعه شود.

...........................

تفسیر نمونه